Veel van onze beslissingen – van de triviale tot de ongelooflijk complexe – kunnen worden teruggebracht tot een van twee types. In het ene gaat het om de vraag of een bepaalde keuze verstandiger is dan het alternatief. Het andere heeft te maken met de vraag hoe we omgaan met een schaars goed zoals geld of tijd, en in het bijzonder hoe we het zo verdelen dat we er het meeste uit halen.
Beide vertrekken van een perspectief dat elke beslissing benadert alsof ze kosten en baten met zich meebrengt: we krijgen niets voor niets, dus moeten we iets opofferen dat we hebben om iets te verwerven dat we willen. Wat we opofferen, is meestal een schaars middel – geld of tijd, maar ook inspanning, energie enzovoort.
Toen ik nog wat jonger was, en nog niet zo bekend met economisch denken, reed ik ooit, op vakantie in Zuid-Frankrijk, zestig kilometer (en terug) naar een ijssalon waar ik een paar jaar eerder van een bijzonder lekkere citroensorbet met wodka had genoten. Economisch nadenken zou de ware kosten van deze traktatie hebben getoond: ruim een uur rijden en ongeveer acht liter benzine. De sorbet was weliswaar erg lekker, maar of hij zo lekker was, daarvan ben ik achteraf gezien toch niet zo zeker van.
Economisch denken kan ons ook helpen om afwegingen te maken tussen verschillende mogelijkheden. Als ons huis een opknapbeurt nodig heeft, kunnen we kiezen of we het zelf doen of er liever een decorateur voor betalen. Natuurlijk moeten we nagaan dat de prijs van de decorateur redelijk is, maar iemand die denkt als een econoom zal zich ook afvragen wat de werkelijke kosten en baten zijn van beide opties.
Het zelf doen betekent twee weekenden vrije tijd opofferen (de kosten) en de arbeidskosten van de decorateur besparen (het voordeel). Een vakman inhuren (de kosten) betekent dat we die vrije tijd houden (het voordeel).
Door er op deze manier naar te kijken, stellen we ons de vraag wat we anders zouden kunnen doen met onze tijd dan die besteden aan het inrichten (en hoeveel geld ons dat waard zou zijn), of met ons geld, in plaats van de factuur van de decorateur te betalen (en hoeveel tijd we bereid zouden zijn op te geven om die kosten te besparen). We kunnen zelfs uitrekenen of de allerbeste oplossing misschien is om bijvoorbeeld de plinten en deuren zelf te schilderen, maar een behanger te vragen voor de muren.
Een grens aan economisch denken?
Het is opmerkelijk hoe effectief economisch denken kan zijn om keuzes die anders lastig te behappen zijn te helpen verduidelijken, en ons op zijn minst te stimuleren om te onderzoeken of ze steek houden. Maar het heeft zijn grenzen, en die zijn nauw verbonden met de begrippen kosten en baten.
Wanneer we denken dat we iets "moeten" doen, of dat iets "onaanvaardbaar" is, bedoelen we eigenlijk dat we "koste wat het kost" een bepaalde keuze zullen maken. Dit is vaak wat overdreven: in de meeste situaties zouden we niet zomaar onze allerlaatste euro, of ons leven, voor iets opofferen. Maar dit soort taal drukt wel uit dat we niet zinnens zijn om in termen van compromissen te denken.
Een wat frivool voorbeeld is dat van een bezoek met de kinderen aan oudtante Henrietta, die niets liever doet dan kritiek leveren op alles en iedereen en alles wat er mis is met de wereld. Niemand wil daar echt naartoe. Toch beschouwen we het – noodgedwongen – als een van de verplichtingen van het leven, waar een kosten-batenanalyse geen zin heeft. Natuurlijk zouden we allemaal iets beters kunnen doen met onze tijd en met de reiskosten. Maar het is gewoon iets dat we moeten doen.
Er zijn echter ook serieuzere voorbeelden, zoals dat van Alexandra Skochilenko, een Russische kunstenaar en muzikant. In de lente van vorig jaar protesteerde ze tegen de Russische invasie in Oekraïne door enkele prijskaartjes in een supermarkt in Sint-Petersburg te vervangen door anti-oorlogsslogans. Ze werd gearresteerd en tijdens haar proces, afgelopen woensdag, eiste de aanklager een gevangenisstraf van acht jaar. Maakte ze een rationele kosten-batenanalyse of deed ze wat ze voelde dat ze moest doen? We kunnen het antwoord wel raden.
Nog ernstiger is de oorlog in Gaza tussen Israël en Hamas. Moet er een staakt-het-vuren komen of niet? De meningen zijn sterk verdeeld. Voorstanders ervan worden gedreven door de wens om te voorkomen dat duizenden onschuldige burgers het slachtoffer worden van de niet aflatende bombardementen op het gebied door het Israëlische leger.
Tegenstanders beweren dat een staakt-het-vuren in het voordeel van Hamas zou zijn en de terreurorganisatie in staat zou stellen zich te hergroeperen en uiteindelijk de aanvallen die ze op 7 oktober uitvoerden te herhalen, "opnieuw, en opnieuw, en opnieuw" (iets wat een Hamas-functionaris bevestigde).
Zelfs een verstokte consequentialist zal moeten erkennen dat elke vorm van rekenkundige beoordeling, waarbij het aantal doden en gewonden aan beide kanten wordt geteld en vergeleken, nergens toe zou leiden.
Alsnog een reddende hand
Maar het is niet omdat er geen duidelijke manier is om kosten en baten te vergelijken en tegen elkaar af te wegen, dat deze begrippen zelf noodzakelijkerwijs nutteloos zijn om beslissingen te sturen. Het is niet aan mij om mensen te adviseren welk standpunt ze in deze kwestie moeten innemen, maar het kan nuttig zijn om na te gaan wat de moeilijkheden zijn bij het benaderen van zulke uiterst netelige kwesties.
Het probleem begint met het feit dat de ene kant volledig geleid wordt door het doel van de missie (het elimineren van de dreiging van Hamas) – waarvoor een staakt-het-vuren schadelijk is, terwijl de andere kant zich volledig richt op de menselijke kosten die het nastreven van dat doel met zich meebrengt – en waarvoor een staakt-het-vuren essentieel is.
Zulke eenzijdige perspectieven zijn begrijpelijk, maar vormen enorme obstakels voor een rationele benadering. Om een beslissing – van onszelf, of van iemand anders – goed te kunnen evalueren en beoordelen, moeten we in staat én bereid zijn om zowel de voor- als de nadelen in overweging te nemen. Zonder zo'n gezond oordeel ontbreekt het onze steun voor (of bezwaar tegen) een beslissing aan geloofwaardigheid, en maken we geen kans om degenen die onze eenzijdige mening niet delen te overtuigen.
Om uit deze impasse te geraken moeten we niet alleen kunnen beweren dat een optie goed is op basis van de voordelen alleen (of slecht op basis van de kosten alleen), maar moeten we ook kunnen bepleiten waarom de optie goed of slecht is, rekening houdend met zowel de kosten als de voordelen.
We kunnen ze echter niet berekenen, vergelijken en afwegen, en dat betekent twee dingen. Ten eerste moeten we principieel argumenteren: de baten rechtvaardigen de kosten, of doen dat niet. Ten tweede bestaat hier geen compromis, geen evenwicht, zoals bij gewone economische beslissingen, maar zijn er drie mogelijkheden.
Twee daarvan liggen voor de hand en kennen we al: als de baten de kosten rechtvaardigen, ga je gang en accepteer alle kosten die dat met zich meebrengt; als de baten de kosten niet rechtvaardigen, geef je streven op en accepteer dat de baten niet kunnen worden bereikt.
Door op deze manier te redeneren effenen we het pad voor een derde mogelijkheid: bewust en expliciet maatregelen nemen om de kosten te beperken. Dat kan pas als we bereid zijn om serieus na te denken over de keerzijde van onze belangrijkste zorg – hetzij de kosten, hetzij de baten.
En zo is het zelfs hier economisch denken dat te hulp kan schieten. Naar verluidt riep de Amerikaanse president Harry Truman geërgerd om een econoom met één hand, omdat al zijn economische adviseurs zeiden: "On the one hand...”, meteen gevolgd door “But on the other hand...". En het zijn niet alleen politici die de voorkeur geven aan de illusoire eenvoud van voor de hand liggende keuzes waarin we enkel oog hebben voor ofwel de kosten, ofwel de baten.
Dus ook al is het enige wat de economie ons, ondanks al haar kwalen, te bieden heeft, is dat ze ons eraan herinnert dat goede beslissingen zowel de ene als de andere kant beschouwen, dan is het misschien niet toch zo'n troosteloze wetenschap.
