Een van mijn guilty pleasures is dat ik regelmatig luister naar een BBC-radiosoap. The Archers, bekend als “een alledaags verhaal van simpele plattelandsmensen” is de langstlopende soap ter wereld. Ik kan mijn gewoonte zelfs goedpraten, omdat ze geregeld inspiratie oplevert voor een artikel, want de schrijvers zijn goed in het tot leven wekken van menselijk gedrag en besluitvorming. Van wereldklasse literatuur tot pulplectuur, er is geen twijfel over de dramatische waarde van morele dilemma’s.
Recentelijk leverde een van de plotlijnen in dit opzicht een rijke oogst op. De dramatis personae erin zijn politieagent Harrison, zijn vrouw Fallon, hun vriendin Alice, haar nieuwe vriend Harry en Harrisons baas, inspecteur Norris. Hier is, in het kort, wat zich afspeelt.
Morele dilemma's
Harrison arresteert Harry wanneer die dronken achter het stuur kruipt, en ontdekt vervolgens dat hij eerder ook al een rijverbod kreeg voor dezelfde overtreding. Hij maakt zich zorgen om de veiligheid van Alice en haar dochtertje, omdat ze mogelijk met een dronken bestuurder in de auto zullen stappen.
Harrison stelt een ultimatum: als Harry zijn drankgebruik niet bekent aan Alice, zal hij het haar zelf vertellen. Harry weigert, en dreigt hem aan te geven wegens het schenden van de geheimhoudingsregels van de politie. Terug thuis, en bezwaard door de affaire, deelt Harrison met tegenzin zijn zorgen met zijn vrouw en besluit toch Alice te gaan waarschuwen.
Fallon houdt hem tegen, en verzint in plaats daarvan een verhaal om ervoor te zorgen dat Alice een reisje met Harry afzegt. Alice wordt echter achterdochtig, en vermoedt dat het iets te maken heeft met haar ontluikende relatie met Harry. Ze confronteert haar vrienden en eist dat ze vertellen wat er aan de hand is.
Harrison voert aan dat dat confidentieel is en vraagt Alice om hem te vertrouwen, maar uiteindelijk geeft hij toe en reveleert Harry's drinkgedrag aan Alice. Omdat hij vreest dat Harry nu wraak zal nemen, bekent Harrison vervolgens aan zijn overste dat hij het beroepsgeheim heeft geschonden, wat leidt tot een disciplinair onderzoek. Ze heeft begrip en zegt dat ze hem zal steunen, maar kan niet garanderen dat hij zijn baan niet zal verliezen.
Tegen Fallons smeekbeden in benadert Alice – die intussen de relatie met Harry heeft verbroken – Norris om Harrison te verdedigen. Daarbij onthult ze per ongeluk dat Fallon als eerste op de hoogte was van Harry's alcoholmisbruik, wat de zaak voor Harrison alleen nog erger maakt. Ten slotte is er Harry die, boos nadat hij gedumpt is, voor de keuze staat al dan niet een klacht tegen Harrison in te dienen.
Dit ingewikkelde scenario, waarin loyaliteit, professionele regels en ethische verplichtingen onlosmakelijk in elkaar verstrengeld zijn, schetst haarfijn de typische complexe morele vraagstukken waar mensen in het dagelijks leven mee te maken hebben. Het toont ook waarom het vaak onmogelijk is om een objectief juiste route uit te stippelen: in een onvervalst dilemma kun je immers niet doen wat juist is zonder tegelijk ook schade te berokkenen.
Vijf voor de prijs van een
Voor Harrison is de keuze waarschijnlijk het meest penibel, omdat hij voor een conflict staat tussen twee zwaarwichtige morele imperatieven: loyaliteit aan een vriend en gehoorzaamheid aan de heilige regels van zijn ambt. Hoe kies je in hemelsnaam tussen deze twee? Wat het voor hem nog ingewikkelder maakt, is dat zijn overtreding hem zijn carrière kan kosten, dus de keuze die hij uiteindelijk maakt, brengt het risico met zich mee van een aanzienlijk persoonlijk offer.
We kunnen besluiten dat hij uiteindelijk koos voor wat juist is – misschien omdat we ons levendig de onuitsprekelijke kwelling en spijt kunnen voorstellen die hij zou voelen als hij niets had gezegd, en Alice en haar dochter zouden zijn meegereisd met een dronken Harry en vervolgens in een ongeluk verminkt of gedood zouden zijn. Maar mogen we tegelijkertijd ook niet verwachten dat politieagenten niet zomaar autonoom beslissen of, en wanneer, ze de fundamentele regels van hun ambt mogen overtreden?
Deze overweging was misschien minder belangrijk voor Fallon (net als voor iedereen die niet bij de politie is, of geweest is). Liegen tegen een vriend is echter iets dat voor velen van ons voelt als het overschrijden van een grens, hoezeer we het ook kunnen goedpraten. Het vertrouwen van een vriend beschamen is niet iets dat we zo makkelijk kunnen wegredeneren, en de meeste mensen zullen geen moeite hebben om te begrijpen waarom Fallon het zo moeilijk vond om haar geheim te bewaren.
Het begint dan vaak op een wat verhulde manier, maar dan komen we op een hellend vlak: als we eenmaal ons stilzwijgen hebben doorbroken, wordt het alsmaar gemakkelijker om stap voor stap iets meer van de waarheid bloot te leggen. Kan Fallon er echter zeker van zijn dat ze juist heeft gehandeld, nu de carrière van haar man op het spel staat, wetende dat als ze een meer overtuigende (en overtuigde!) leugenaar was geweest, de dingen misschien anders waren gelopen?
De goedbedoelde beslissing van Alice om bij Harrisons baas te gaan pleiten is ook begrijpelijk. Ze illustreert ook hoe we, wanneer we er zeker van zijn dat we een probleem waarvoor we een zekere verantwoordelijkheid dragen moeten rechtzetten, blind kunnen zijn voor de mogelijke gevolgen daarvan. Het is een vorm van action bias, de neiging om iets – wat dan ook – te doen om te verhinderen dat we als passief worden gezien, zelfs als ons overhaast handelen, tegen beter weten in, de zaak erger kan maken.
Misschien bevindt inspecteur Norris zich wel in de minst ongemakkelijke situatie ("gemakkelijkst" is niet echt een passende beschrijving voor een moreel dilemma). Meer nog dan een nederige gewone agent wordt een inspecteur geacht te handelen in overeenstemming met de professionele regels, en het zou ethisch volstrekt onaanvaardbaar voor haar zijn om Harrisons overtreding door de vingers te zien. Je kunnen beroepen op onschendbare statuten is misschien een schrale troost als je voor een moreel dilemma staat, maar het is niettemin een troost.
Harry's positie is dan weer degene waarin het formuleren van een objectief juiste keuze het makkelijkst lijkt. Handelen uit pure wraak is iets wat de meeste mensen, zeker als ze er niet direct bij betrokken zijn, zouden veroordelen. Maar tegelijkertijd is de verleiding om rancuneus te reageren ons lang niet vreemd. Het straffen van mensen die ons, in onze ogen, onrecht hebben aangedaan, is een diep ingewortelde impuls: het geeft een ondubbelzinnig signaal af dat er met ons niet te sollen valt.
Uniek menselijk?
Vijf fictieve maar zeer realistische personages, vijf individuele en moeilijke morele dilemma's die de verschillende perspectieven op dezelfde kwestie en de uitdagingen van het navigeren door ethische grijze gebieden illustreren. Hier is geen plaats voor simpel zwart-wit denken. Er bestaat ook geen gemakkelijke uitweg – noch door een utilitaristisch standpunt in te nemen en de totale voor- en nadelen af te wegen, noch door een deontologisch standpunt in te nemen, want de regels spreken elkaar tegen. Toch onthullen de keuzes die we uiteindelijk maken aan de wereld wat voor persoon we zijn.
Misschien kan dat perspectief ons een nuttige leidraad bieden: als we voor een dilemma staan, kunnen we ons de verschillende opties voorstellen en ons afvragen wat voor persoon we willen zijn. We kunnen denken dat niet-menselijke dieren het gemakkelijk hebben, want zij gaan niet gebukt onder de morele dilemma's die uniek menselijk blijken.
Maar ons vermogen om onze weg te vinden in het onvermijdelijke spanningsveld tussen legitieme, maar onverenigbare morele waarden en te proberen te doen wat juist is, is ook uniek menselijk. Misschien is de grootste morele deugd die we kunnen hopen te cultiveren wel de nederigheid om de complexiteit van elke situatie te erkennen, en om de gelijkwaardigheid te accepteren van perspectieven die verschillen van de onze.
(Het onderwerp van dit artikel werd geïnspireerd door een fascinerende paper van Daniel Yudkin en collega's, A Large-Scale Investigation of Everyday Moral Dilemmas).
