Hoe kiezen we wat we wel of niet doen? Afgezien van triviale en onbeduidende beslissingen of onbewuste keuzes, lijkt het alsof we dat doen door de kosten en baten (in de breedste zin van het woord) van de verschillende opties te evalueren, en vervolgens te kiezen voor de optie die als beste uit de bus komt.
Klinkt vrij solide en verstandig, maar is dat bij nader inzien echt overtuigend? We mogen dan wel de mentale capaciteit hebben om complexe beslissingen te overwegen, maar doen we echt elke keer al die moeite, de hele dag door, dag in dag uit?
Een regel maakt het beter
Gelukkig blijken we een mechanisme te bezitten dat de complexiteit van beslissingen drastisch kan verminderen, en soms zelfs het aantal opties waaruit we moeten kiezen kan beperken tot amper twee, of zelfs één. Dat mechanisme is de regel. Regels leggen vast wat wel of niet gepast is om te doen.
Sommige regels die ons gedrag beïnvloeden, zijn aangeboren. Hoewel het technisch mogelijk zou zijn om voedsel in ons lichaam te brengen via onze neusgaten in plaats van onze mond, beschouwen we de eerste optie doorgaans niet als een zinvolle optie, en gaan we meteen voor de tweede. Er lijkt dus een regel te zijn die ons vertelt dat we voedsel in onze mond moeten stoppen.
Veel andere regels worden ons opgelegd door de maatschappij als geheel – als sociale normen of als wettelijke beperkingen – of in onderdelen ervan, zoals op onze werkplek of wanneer we voetbal spelen. We worden zo verondersteld kleren te dragen wanneer we ons op openbare plaatsen bevinden, zelfs als er geen fysieke noodzaak is om ons tegen de kou te beschermen, en we worden verwacht een cadeautje mee te nemen wanneer we worden uitgenodigd.
Het is ons wettelijk verboden om op bepaalde plaatsen te roken, en om andermans bezittingen weg te nemen zonder hun toestemming. Op het werk worden we geacht te handelen in overeenstemming met het werknemershandboek en, tenzij we de keeper zijn, mogen we de bal niet met onze handen aanraken.
Ten slotte zijn er ook regels die we zelf maken, voor onszelf en voor anderen: geen koffie na twee uur, vergaderingen die we leiden beginnen op tijd (en laatkomers worden buitengesloten), thuis voor het donker, mensen die zich misdragen moeten gestraft worden, enzovoort.
Ongeacht de nadelen die regels met zich mee kunnen brengen, is hun grote voordeel dat ze orde en eenvoud in ons leven brengen. Als we weten welke regels iemand volgt, kunnen we voorspellen wat ze wel of niet zullen doen.
Door regels voor onszelf te onderschrijven of te construeren zullen we, wanneer we een keuze moeten maken, veel gemakkelijker tot een beslissing kunnen komen, omdat we meteen de talloze opties kunnen negeren die niet met de regels verenigbaar zijn. Vaak komt het er zelfs op neer dat we gewoon doen wat een regel voorschrijft, of dat we niets doen wat de regel verbiedt. Geweldig, toch?
Regels zoals wetten en normen kunnen ook van toepassing zijn op organisaties en landen (hoewel de uitvoering en handhaving natuurlijk in handen ligt van de individuen die ze leiden). Vorige week besloten de Verenigde Staten clustermunitie te leveren aan Oekraïne als onderdeel van de voortdurende militaire steun.
Dit type munitie is controversieel omdat het niet alleen meer willekeurige slachtoffers maakt dan conventionele bommen, maar ook omdat het onbetrouwbaar is en de kans dus groot is dat het nog lang na het bombardement zelf ontploft. De VS had eerder het gebruik van clusterbommen door Rusland in de huidige oorlog om precies deze redenen veroordeeld, en daarom leek hun beslissing in strijd met hun regel dat zulke wapens niet mogen worden gebruikt.
Het deed me denken aan die keer, een tijdje geleden al, toen mijn moeder de dokter belde om een afspraak te verplaatsen die ze was vergeten en dus had gemist. Kort voordien had ze mij als 4-jarige zelf betrapt op liegen (waarover dat ging, weet ik niet meer, maar ik herinner me wel dat ik na een strenge berisping in niet mis te verstane bewoordingen te horen kreeg dat de regel "niet liegen" was).
Maar nu hoorde ik tot mijn verbazing mijn moeder de gemiste afspraak rechtvaardigen door te beweren dat ik ziek was (terwijl ik kerngezond was), en zo zelf die regel overtrad.
Behalve wanneer ze niet gelden
Twee voorbeelden, op een heel andere schaal, van een regel die naderhand wordt overtreden, twee voorbeelden van het maken van uitzonderingen. Beide illustreren de valkuilen wanneer we een regel onderschrijven, of tenminste beweren dat te doen. De meeste regels zijn eenvoudig en zonder veel nuance, en het is gemakkelijk en verleidelijk om ze te zien als absolute, onvoorwaardelijke instructies of beperkingen.
Dit is niet verwonderlijk. Wanneer we regels formuleren of aannemen, zijn we immers over het algemeen vooral begaan met de redenen voor de regel en de situaties waarin deze van toepassing is, of zou moeten zijn, en niet veel anders. Dat stelt ons bloot aan een flinke dosis WYSIATI – what you see is all there is of wat je ziet is alles wat er is, een fenomeen dat Daniel Kahneman beschreef in Thinking, Fast and Slow. We hebben geen oog voor de mogelijke uitzonderingen op onze regel.
En zoals zowel president Biden als mijn moeder moesten vaststellen, verschijnen die uitzonderingen wel eens. Plots is het niet zozeer de regel die we hoog in het vaandel lijken te voeren, maar zijn het de uitzonderingen die onze integriteit, ons karakter, onze houding, onze autoriteit en onze betrouwbaarheid bepalen.
Moeten we ons dan maar beter strikt houden aan wat de regel oplegt? Meestal werkt dat niet. Of het nu gaat om het leveren van clusterbommen of het afbouwen van kernenergie, om een absolute regel dat er thuis niet gelogen mag worden of dat vergaderingen op de afgesproken tijd moeten beginnen en eindigen op het werk – er zullen vrijwel zeker uitzonderingen opduiken.
Doen alsof ze er niet zijn, is een teken van ondoordachte koppigheid. (Zou jij een collega buiten je vergadering houden die te laat komt omdat hij een auto-ongeluk heeft gehad op weg naar kantoor?)
De regel toch overtreden kan echter nog problematischer zijn. Wanneer we anderen een regel zien overtreden waarvan ze beweren dat ze die volgen, zien we hen in het beste geval als wispelturige types die regels willekeurig nu eens toepassen en dan weer negeren. Waarschijnlijker is dat we ze zien als egoïstische, hypocriete en onbetrouwbare personen die vooral een deugdelijk imago nastreven: ze doen alsof de regel belangrijk voor ze is, maar overtreden hem vrolijk als dat in hun voordeel is.
Regels kun je niet onderwerpen aan afwegingen: we kunnen niet een onderdeeltje van een regel inruilen voor wat anders. Als een regel wordt overtreden, is dat omdat er een andere regel is met een hogere prioriteit. De uitzonderingen die we op een regel maken, zijn dus niets anders dan regels met een hogere prioriteit.
Voor Joe Biden blijkt er een regel te zijn die boven de regel "clustermunitie gebruiken is slecht" staat: clusterbommen zijn slecht, behalve als een bondgenoot ze gebruikt, of misschien als een land ze gebruikt in een tegenoffensief om een bezettingsmacht te verdrijven.
De 24 NAVO-landen die veel verder gingen dan de VS en zulke wapens expliciet verboden, staan voor een gelijkaardig probleem. Moeten zij, conform hun ondertekening van de Clustermunitieconventie, de VS veroordelen voor het leveren ervan, of ook een uitzondering maken?
En toen ik mijn moeder vroeg waarom ze loog tegen de receptioniste van de dokter, vertelde ze wat haar uitzondering was: dit was een leugentje om bestwil, een speciaal soort leugen die is toegestaan. Ze gaf me nooit echt een verklaring of rechtvaardiging voor dat geval, maar ik leerde zelf snel genoeg hoe effectief leugentjes om bestwil kunnen zijn om de ongewenste gevolgen van de waarheid te vermijden, van gegeneerdheid tot strafregels omdat je je huiswerk niet hebt gemaakt.
Het is opmerkelijk hoe weinig oog we hebben voor de uitzonderingen die we zouden kunnen maken op onze regels, en aan het van tevoren overwegen waar onze grenzen liggen. Misschien zijn we er, wanneer we een regel onderschrijven, in de eerste plaats dan toch gewoon op uit onze deugdzaamheid uit te bazuinen – naar anderen en naar onszelf – terwijl we ons het recht voorbehouden om naar eigen inzicht van de regel af te wijken.
Maar al kunnen we onszelf een rad voor ogen draaien wanneer we onze eigen regel overtreden om niet te snoepen voor de televisie of geen sociale media te gebruiken vlak voor het slapengaan, en beweren dat het voor deze ene keer oké is, zullen zij die ons observeren niet zo toegeeflijk zijn. Daden spreken luider dan woorden. Wat kunnen we hieraan doen?
Als we de potentiële uitzonderingen de aandacht geven die ze verdienen, en ondubbelzinnig vastleggen waar, wanneer en hoe we ze zullen toepassen, en als we dit voornemen ondersteunen met goede argumenten en redenen waarom, dan zijn we het best geplaatst om te tonen dat we een goed beoordelingsvermogen hebben in plaats van enkel willekeur, en dat we evenwichtige keuzes maken in plaats van eenzijdig ons eigenbelang te dienen in onze beslissingen.
Men zegt wel eens dat uitzonderingen de regel bevestigen. Ze bevestigen ook wie we werkelijk zijn.
