Dit is een gastbijdrage. Een Apache-lezer levert met dit stuk een bijdrage aan het maatschappelijk debat. De auteur schrijft in eigen naam en is verantwoordelijk voor de inhoud van de tekst.

Regels in de weegschaal

Koen Smets
scales and rules

Er zijn ongetwijfeld organisaties die werkelijk geen bal geven om diversiteit, billijkheid en inclusie (DEI in het Engels), en enkel wat doen voor de vorm. Mijn eigen jarenlange ervaring als adviseur suggereert echter dat heel wat leidinggevenden ethiek ernstig nemen, en er wel degelijk mee begaan zijn te doen wat juist is.

Doen wat juist is, ligt in het ethische domein van de deontologie: het strikte naleven van simpele regels zonder nuance. Het is niet “probeer niet te veel te sjoemelen” of “tracht de hoeveelheid gesjoemel zo laag mogelijk te houden”, maar ondubbelzinnig “sjoemel niet”. In organisaties worden beslissingen echter in het algemeen genomen op basis van de kosten en baten van de beschikbare opties – een eerder utilitaristisch perspectief.

Ondanks het feit dat kosten en baten vaak kunnen worden uitgedrukt in harde valuta, kunnen zulke keuzes toch best complex zijn: moeten beperkte middelen bijvoorbeeld worden besteed aan het vervangen van krakkemikkig kantoormeubilair, eerder dan aan een teambuildingdag op de heide? Hoe dan ook, het uiteindelijke oordeel komt er niet zonder rekening te houden met kosten en baten.

Dat geldt ook voor keuzes die een meer ethisch karakter hebben. De meeste mensen zullen het eens zijn met de idee dat een organisatie redelijke maatregelen hoort te treffen om te vermijden dat hun medewerkers worden blootgesteld aan gezondheids- of veiligheidsrisico’s – een goed voorbeeld van doen wat juist is. Maar de enige manier om dat risico echt tot nul te herleiden is alle activiteit stop te zetten – en dat is niet echt een ‘redelijke maatregel’.

Of we het leuk vinden of niet, de redelijkheid van een maatregel schuilt voor een belangrijk deel in wat die kost. Tezelfdertijd kan een veilige werkomgeving – of beter gezegd, een die veiliger is – best een concurrentievoordeel betekenen. Als al de rest gelijk is, dan zullen werknemers beslist de voorkeur geven aan de werkgever met de betere veiligheidsmaatregelen, die zo de beste medewerkers kan aantrekken.

En als dit relevant is voor maatregelen omtrent gezondheid en veiligheid, dan kan het dat net zo goed zijn voor DEI, goed burgerschap en sociale verantwoordelijkheid in het algemeen. Die brengen allemaal kosten en baten mee – net als andere zakelijke keuzes. Niet onredelijk dus, ook voor dit soort beslissingen een business case te vereisen. Zo zorg je er niet enkel voor dat de middelen van de organisatie wijs worden besteed, maar je moedigt ook de voorvechters ervan aan te zoeken naar manieren om de kosten laag te houden en de baten op te krikken.

shopping trolley
Allemaal netjes betaald, want dat is doen wat juist is. (© Eric Chan (Flickr))

Niet enkel voor organisaties

Ook onze persoonlijke keuzes worden vaak bestuurd door principes en regels. Soms passen we die toe zonder daar veel bij na te denken – een beetje als een heuristiek of vuistregel. Wanneer we een vrije zondagochtend opgeven om een vriend te helpen een oude kleerkast te ontmantelen en naar de vuilnisbelt te brengen, berekenen we de kost niet op basis van een uurtarief, en de benzine – tegen de huidige prijzen! – om erheen te rijden, maar we volgen simpelweg de regel dat een vriend een handje toesteken doen is wat juist is.

In de supermarkt gedragen we ons doorgaans niet zoals Gary Beckers rationele crimineel: als we niet stelen, dan is dat omdat we doen wat juist is, niet omdat we afwegen wat het jatten van goederen ons kan opleveren, en wat het ons kan kosten als we betrapt worden.

In dergelijke gevallen is de kost om te doen wat juist is – enkele uren van onze tijd, of afzien van gratis kruidenierswaren – relatief zo klein dat hij amper een rol speelt in onze keuze. Maar wat als het gaat om ons leven te riskeren? Ongeacht de directe baat die we zouden ondervinden bij de overwinning in een oorlog, ervoor kiezen ons land te verdedigen tegen een buitenlandse aanvaller (eerder dan op de vlucht te slaan naar veiliger oorden, of er te blijven als expat) is niet enkel een zaak van kosten en baten.

De motieven van de Oekraïners die achterblijven om te vechten, of die daarvoor bewust uit het buitenland terugkeren naar hun vaderland, zijn beslist complex. De krijgswet bepaalt dat mannen tussen 18 en 60 jaar moeten blijven, en sociale druk speelt daarnaast wellicht ook een rol. Maar velen die elders wonen, hebben zich vrijwillig aangesloten bij het gewapende verzet. Nog meer betekenisvol is dat vele vrouwen, die niet zijn onderworpen aan de verplichting te blijven en die mogelijk minder sociale druk ervaren, er ook voor kiezen om dat te doen – hoe moeilijk die keuze ook is.

Je kunt je de confrontatie tussen doen wat juist is, en het afwegen van de betrokken kosten en baten niet veel schrijnender inbeelden. En het gaat zelfs niet enkel om nationale identiteit of verbondenheid met het geboorteland: er blijkt intussen ook al een vreemdelingenlegioen te zijn van minstens 16.000 niet-Oekraïense vrijwilligers dat zich bij de strijd tegen Rusland schaart. En ook deze mensen zullen de afwegingen, verbonden met doen wat juist is, hebben gemaakt.

Niet alle betekenisvolle afwegingen vereisen overigens dat je je eigen leven op het spel zet. Robert Lewandowski, een Poolse voetballer die momenteel voor het Duitse Bayern München speelt, heeft zijn sponsorcontract met Huawei opgezegd, omdat het Chinese bedrijf naar verluidt Rusland steunde nadat hackers hun 4G-communicatienetwerk hadden platgelegd. Doen wat juist is kost hem zo’n 5 miljoen euro.

Balans overhellen

Maar wanneer we, om te doen wat juist is, voordelen en nadelen moeten afwegen, dan kan de balans zowel naar de ene als naar de andere kant omslaan. Tatyana Derugina, een Oekraïense econoom aan de Amerikaanse universiteit van Illinois, plaatste een scherpe tweet, waarin ze zich afvroeg waarom voor sommigen Oekraïense levens zo weinig gewicht hebben dat ze het niet waard zijn Russische olie en gas op te geven. Deze grondstoffen maken momenteel namelijk geen deel uit van de sancties, en de verkoop ervan aan westerse landen blijft Rusland van een flink inkomen voorzien. Zelfs met verminderde volumes betekenen de torenhoge prijzen dat het totaaleffect van de sancties beperkt blijft.

Je zou totaal gespeend moeten zijn van empathie om geen begrip te hebben voor mevrouw Derugina’s pleidooi. Het vereist geen buitenmaatse verbeelding om ons voor te stellen hoe wij ons zouden voelen als het ons land was dat was getroffen door het noodlot dat Oekraïne nu doormaakt. De consequenties van een volledig embargo op Russische olie en gas kan echter voor sommige landen – zoals Duitsland, dat zowat een derde van zijn verbruik aan olie en gas uit Rusland betrekt – dramatisch zijn. Kan dat zomaar worden genegeerd?

petrol nozzle
Hoeveel voor een liter? (© Chris Devers (Flickr))

Zodra je erkent dat zelfs diepe principes onderworpen zijn aan het afwegen van kosten en baten, zijn de keuzes niet meer zo vanzelfsprekend als ze soms lijken. Er is immers niet steeds exact één iets wat juist is om te doen, met uitsluiting van alle andere mogelijkheden. Verschillende mensen, die allemaal wensen te doen wat juist is, kunnen verschillende prioriteiten hebben, en het ene al juister beschouwen dan het andere. Evenzo is niet iedereen bereid (of in staat) de hoge kosten te dragen van een bepaalde ‘juiste’ keuze.

Vele huishoudens ondervinden nu al zware financiële tegenspoed ten gevolge van de hoge energieprijzen, en het compleet stopzetten van de invoer van Russische olie en gas zou velen (verder) in de armoede duwen. Ook al is hun toestand beslist niet vergelijkbaar met die van de zwaar beproefde bevolking van Marioepol en andere Oekraïense belaagde steden, dat maakt de afwegingen rond een volledig embargo niet noodzakelijk onbetwist en vanzelfsprekend.

Wat houdt “doen wat juist is” precies in, en welke prijs is daarvoor aanvaardbaar? Het antwoord op beide vragen is een kwestie van oordeel, niet van feiten. Daarom doen we er best aan anderen niet te veroordelen omdat hun oordeel verschilt van het onze.

LEES OOK
Koen Smets / 07-04-2023

Achterliggende motivatie

Hoe ver kan je gaan in de afweging tussen intrinsieke en extrinsieke motivatie?
lawn mowing
Koen Smets / 13-01-2023

Dagdagelijkse externaliteiten

Externaliteiten zijn een begrip uit de economie waar we allemaal mee te maken hebben en die meer aandacht verdienen.
externality window
Koen Smets / 02-12-2022

Goede kanten en slechte kanten

De meesten onder ons zien zichzelf hoogstwaarschijnlijk niet als onbetrouwbaar of onoordeelkundig.
curate's egg