Dit is een gastbijdrage. Een Apache-lezer levert met dit stuk een bijdrage aan het maatschappelijk debat. De auteur schrijft in eigen naam en is verantwoordelijk voor de inhoud van de tekst.

Ongeregeld in het verkeer

Koen Smets
speed limits
Snelheidslimiteten domineren vaak het discours rond verkeersveiligheid. (© Koen Smets)

De meesten onder ons geven de voorkeur aan simpelheid. Ons brein vertegenwoordigt zowat een vijfde van ons totale energieverbruik, en als er een manier is om te functioneren zonder al te veel te denken, dan is dat beslist aantrekkelijk. Het is dan ook niet verrassend dat een flink deel van ons gedrag wordt geleid (zo al niet gedomineerd) door allerlei regels. Kledijvoorschriften op het werk (geen T-shirts, behalve op dress-down Friday), sociale gewoonten (breng een fles wijn en/of bloemen wanneer je wordt uitgenodigd op een etentje), etiquetteregels (laat er geen boeren of winden), en dan hebben we het niet eens over De Wet. Zonder regels die we simpelweg volgen, zouden we voortdurend moeten uitzoeken wat wel en wat niet gepast is. Helaas hebben regels echter ook ingebakken gebreken.

Limieten aan regels

Regels beslaan bijna nooit alle mogelijke eventualiteiten. Dat is bijzonder relevant wanneer ze met veiligheid te maken hebben, onze veiligheid, en die van anderen. Jobs waarbij met gevaarlijke materialen wordt gewerkt, of waarbij toestellen worden gebruikt die, wanneer dat niet naar behoren gebeurt, ernstige schade kunnen toebrengen, zijn bijna altijd onderhevig aan strenge regels en richtlijnen. Het gaat er dan echter niet om het strikt en blindelings naleven ervan, niets meer en niets minder, ongeacht de omstandigheden. Wie zo’n job uitvoert, moet ook met gezond verstand en grote zorgvuldigheid te werk gaan.

Hetzelfde geldt – of zou moeten gelden – in het verkeer, in het bijzonder wat betreft snelheidslimiteten. Die domineren vaak het discours rond verkeersveiligheid, maar moedigen daarnaast ook binair denken aan – onder de limiet is prima, boven de limiet slecht. Recent vond Vlaams minister-president Jan Jambon zich in heet water, toen hij op een vraag van Gert Verhulst in diens talkshow antwoordde dat hij zijn chauffeur wel eens opdroeg de snelheidslimiet te overschrijden, en “dat risico” te nemen.

Maar welk risico is dat dan? Is dat het risico op een ongeval, of het risico gepakt te worden? Het verschil is best wel relevant. Het laatste valt terug naar nul wanneer de werkelijke snelheid onder de limiet blijft, terwijl het eerste een minder grijpbaar gegeven is, waarin de snelheid van het voertuig een van vele factoren is. Ceteris paribus is dat risico meestal (maar niet altijd) groter bij hogere snelheid, maar dat maakt snelheid op zich nog geen degelijke maatstaf voor het risico.

crash tree
Boven de veiligheidslimiet, of gewoon onaangepaste snelheid? (Jeff Gates/Flickr CC BY NC ND 2.0)

Het begrip onaangepaste of overdreven snelheid, zonder verwijzing naar een limiet, lijkt dan meer zinvol. Wanneer een voertuig van de weg geraakt in een bocht, of niet veilig tot stilstand kan worden gebracht om een botsing te vermijden, dan is de snelheid ervan duidelijk te hoog. De laagste snelheid waarbij dit kan gebeuren, is echter zelden of nooit de voorgeschreven snelheidslimiet, en in de praktijk – wanneer je rekening houdt met de omstandigheden op de weg en de toestand van het voertuig – kan die net zo goed hoger als lager liggen dan de voorgeschreven maximumsnelheid.

Toch verklaarde de Vlaamse minister van Mobiliteit, in een antwoord op de uitspraak van de minister-president, “de snelheidslimiet is de veiligheidslimiet”. Veel reacties van andere politici verwezen ook naar de noodzaak om de limiet te respecteren, en ze bestendigden zo het idee dat dit het enige is waar het op aankomt.

Als de bekommernis werkelijk verkeersveiligheid is, dan kan dit toch wat problematisch zijn. Drie regio’s, elk met hun eigen limieten, maken het wat moeilijk vol te houden dat die veiligheidslimiet afhangt van of je nu in Brussel, Vlaanderen of Wallonië rijdt. Veertig kilometer per uur is veilig in de bebouwde kom van Hoeilaart of Linkebeek, maar niet in die van Oudergem of Anderlecht. Tachtig is veilig daarbuiten in Waterloo, maar niet in Wezembeek-Oppem. Het heeft toch wat absurds snelheidslimieten als absolute veiligheidslimiet te beschouwen, als er zulke variaties bestaan in een land ter grootte van een flinke zakdoek. Bovendien is die veiligheidslimiet vaak allesbehalve veilig bij sommige kruispunten, in scherpe bochten of wanneer een heuvel het zicht hindert. (Voor alle duidelijkheid, de oplossing is hier beslist niet het invoeren van nog meer veiligheidslimieten!)

Regels contra oordeel

Het probleem met regels is dat ze het bestaan van afwegingen en oordelen ontkennen: ze elimineren nuance, en richten onze aandacht op het gehoorzamen aan of overtreden van de regels, eerder dan op het cultiveren van veilig gedrag. Je kunt zelfs zeggen dat ze ons infantiliseren, en bevestigen dat we niet in staat zijn zelf een oordeel te vormen en afwegingen te maken – en dus ook geen verantwoordelijkheid meer hoeven te dragen. Velen verzetten zich instinctief tegen zulke beperkingen (een fenomeen dat bekend staat als reactantie). Gecombineerd met een wijdverbreide illusie van superioriteit (flink meer dan 50% van de bestuurders beschouwt zichzelf als veiliger dan gemiddeld), is het onwaarschijnlijk dat zo de verkeersveiligheid wordt bevorderd. Noch chauffeurs die rijden alsof elke snelheid veilig is, als ze maar onder de limiet is, noch zij die enkel begaan zijn met niet gepakt te worden wanneer ze te snel rijden, dragen bij tot veilig verkeer.

London policeman
Rijd met de nodige zorg en aandacht, of anders…! (Leonard Bentley/Flickr CC BY SA 2.0)

Toen ik naar het Verenigd Koninkrijk verhuisde, ontdekte ik dat het verkeersreglement hier twee interessante overtredingen erkent: rijden zonder de nodige zorg en aandacht (driving without due care and attention), en rijden zonder de nodige inachtneming van andere weggebruikers (driving without due consideration for other road users). In 2019 werden deze overtredingen ruim 4.000 keer opgetekend, en leidden ze tot het verplicht volgen van een verkeersopleiding, en vaak tot rijverbod (je krijgt er drie tot negen strafpunten voor, en met twaalf punten wordt je rijbewijs automatisch ingetrokken).

Maakt dat een verschil? Verkeersveiligheid is natuurlijk een complexe zaak, en we mogen niet zomaar één aspect van de wetgeving verbinden met een specifieke uitkomst. Toch blijkt het verkeer in het VK aanzienlijk veiliger dan dat in België. In 2019, het laatste ‘normale’ jaar voor de pandemie alles veranderde, waren er 37.719 aanrijdingen in België, waarvan 607 fatale, met in totaal 646 verkeersdoden tot gevolg. In het VK waren er 117.536 aanrijdingen (waaronder 1.658 fatale die tot 1.752 overlijdens leidden). Geschaald naar de bevolking is de vergelijking sprekend: per miljoen inwoners ging het om 3.400 aanrijdingen (55 met doden) in België, en 1.800 aanrijdingen (25 met doden) in het VK. In 2019 bedroeg het totaal aantal dodelijke verkeersslachtoffers per miljoen zestig in België, en 27 in het VK.

Het is onwaarschijnlijk dat het invoeren van een vergelijkbare overtreding in België onmiddellijk het aantal ongevallen en doden zou halveren. Maar met onze kennis omtrent wat ons gedrag en onze keuzes aanstuurt, zou het wellicht voordeel opleveren.

Regels hebben hun plaats, maar wanneer ze ons gedrag beginnen te domineren, ten nadele van weloverwogen oordeel, zou het uiteindelijke effect wel eens het tegenovergestelde kunnen zijn van wat wordt beoogd. Met enkel regels verhinder je niet dat mensen rijden als een gek.

LEES OOK
Koen Smets / 14-07-2023

De uitzondering, niet de regel

Het zijn niet zozeer de regels als wel de uitzonderingen die bepalen wat voor persoon we zijn.
exception
Koen Smets / 11-03-2022

Regels in de weegschaal

Zelfs wanneer onze keuzes bepaald worden door regels moeten we afwegingen maken.
scales and rules
Koen Smets / 14-01-2022

Een stelletje ongeregeld

Het raakvlak tussen Novak Djokovic en Boris Johnson: ze hebben allebei moeilijkheden met regels.
10 and a ball