Roofkunst versjacheren doe je best in België (I)

Kunstroof is big business. Volgens Interpol is de zwarte markt in gestolen kunst en cultuurgoederen vrijwel even winstgevend als de illegale handel in drugs, wapens en namaakartikelen. De FBI, die ivoor ook als een cultuurgoed beschouwt, schat de omzet op 4,22 miljard euro per jaar. Maar laten we de financiële kant even terzijde schuiven: de culturele verliezen zijn nog groter. Kunstwerken zijn meestal unieke stukken, doorgaans handgemaakt en daardoor onvervangbaar. Breng alle gestolen kunst bijeen en je krijgt een verzameling van honderdvijftig Rembrandts, vijfhonderd Picasso’s en tientallen schilderijen van Rubens, Caravaggio, Rafaël, Vermeer, Van Gogh, Constable, Turner, Titiaan en Dürer waarover het doek is gevallen. Een ‘Museum van de Vermisten’ zou werken tentoonstellen van Renoir, Degas, Monet, Manet, Matisse, Pissarro, Cézanne, Miró en Pollock.

Beeld je in: al die gaten die zijn geslagen in de cultuur van onze contreien, en al die sprongen die je niet meer kan maken door de geschiedenis van de westerse kunst. We worden er allemaal aanzienlijk armer van.

Het Art Loss Register, de grootste privédatabank van gestolen of vermiste kunstwerken, telt tegenwoordig 500.000 registraties. Dan hebben we het enkel over de werken die de jongste veertig jaar zijn gestolen en over de werken die in hun databank zijn ingegeven. Daar zit kunst tussen van enkele duizenden euro maar ook van tientallen miljoenen euro, zoals de Madonna met de spindel van Leonardo Da Vinci. Dat schilderij werd in 2003 gestolen uit het Schotse Drumlanrig Castle tijdens een zorgvuldig geplande overval. Sindsdien is het spoorloos.

De dief werkte in opdracht van een meesterbrein, zo men dacht, maar dat gebeurt volgens een kunstspeurder in De Tijd vooral in James Bond-films. ‘Niet-gespecialiseerde dieven nemen bij een inbraak in een huis alles mee wat ze kunnen dragen, van een televisietoestel over een dvd-speler tot een schilderij. Het gebeurt dat ze een belangrijk kunstwerk aan de muur laten hangen, omdat ze de waarde ervan niet kunnen inschatten. Zo laten ze een peperduur werk van Jean-Michel Basquiat hangen, omdat ze denken dat het om een kindertekening gaat.’

Meesterdieven met een goede smaak zijn volgens hem zeldzaam, net als bezeten verzamelaars. De grote uitzondering is Stephane Breitwieser, een Fransman die 172 kunstwerken stal uit Europese musea. Toen hij gearresteerd werd, vernietigde zijn moeder voor 1,45 miljard euro stukken van zijn vangst.

Publiek erfgoed in gevaar

In België worden jaarlijks maar liefst 12.000 à 14.000 kunst- en cultuurvoorwerpen gestolen. Daar zit de ramkraak van 25 april 2018 tussen, waarbij een werk ter waarde van 2,2 miljoen euro werd gestolen uit een galerij in Knokke, maar ook trouwringen en manuscripten, beeldhouwwerken, foto’s, porselein- en zilverwerk. En zelfs postmerken, manden vol postmerken. Dat zijn de voorlopers van de postzegel, en net als bij postzegel bestaat er een levendige scene van verzamelaars die jacht maken op zeldzame stukken.

De dieven gaan altijd op dezelfde manier te werk: ze vragen een dossier aan in het Rijksarchief, halen systematisch alle brieven met een poststempel uit de fardes en geven het dossier terug aan de balie. In Luik werd tien jaar geleden een kerel gearresteerd die erin geslaagd was op een halve dag zestig tot zeventig stempels te stelen en door te verkopen aan 25 euro per stuk.

‘Globalisering en vrij handelsverkeer hebben een brede weg geopend voor de handel in archiefdocumenten’, zegt Rijksarchivaris Karel Velle. ‘En een overheidsdocument dat in België uit zijn wettelijke bewaarplaats wordt ontvreemd, geniet geen enkele bijzondere bescherming. In tegenstelling tot hun collega’s in het buitenland kunnen onze archivarissen de teruggave van documenten niet afdwingen. Zo verdwijnen hele stukken van ons historisch erfgoed in privéhanden.’

Tussen die 12.000 tot 14.000 gestolen voorwerpen zitten heel wat kunst- en cultuurhistorische voorwerpen uit kerken. Een kerk is vaak onbewaakt en zacht verlicht, waardoor je snel kleine en makkelijk verhandelbare voorwerpen kan jatten.

Maar soms gaat het er ook spectaculair aan toe, zoals in de Brugse Sint-Salvatorkathedraal in 2009. Daar zaagden dieven de tralies van een zijraam door, waarschijnlijk enkele dagen voordien en gewoon overdag ̶ aan die kant van het gebouw stonden afschermende werfhekken. In de nacht van de overval zetten de dieven de banden plat van minstens vier politiecombi’s die stonden geparkeerd aan het dichtstbijzijnde politiekantoor. Ze knipten de kabels door van de nabijgelegen telefooncentrale, zodat niemand kon bellen of gebeld worden.

Via het zijraam drongen de dieven de kathedraal binnen en sloegen ze met hamers het driedubbele glas van drie vitrinekasten stuk. Ze maakten een opening van ongeveer een hand groot en grabbelden alles mee dat klein genoeg was om door het gat te trekken, van antieke kelken tot zilveren vaatwerk, kruisen en ringen. Kriskras lagen afgevallen edelstenen in de driedubbel gebroken vitrinekasten.

1.vandaliseren, 2. verduisteren, 3. verzilveren

Gestolen kunstwerken uit de A-lijst geraak je aan de straatstenen niet kwijt: alle kunstexperts en verzamelaars weten wat ze zijn. Meestal krijgen de eigenaars een aanbod om ze terug te kopen. De politie behandelt dit soort misdaad als kidnapping of ‘artnapping’.

Zo belden in 2009  twee mannen aan bij het Magrittehuis in Jette. Zodra ze binnen waren, trokken ze een wapen en gingen ze aan de haal met Olympia van René Magritte, een schilderij ter waarde van 750.000 euro. Twee jaar later dook het doek weer op nadat de verzekeringsmaatschappij 75.000 euro losgeld had betaald.

Het is eenvoudiger om gestolen kunst uit de B-categorie te verkopen. Bij prestigieuze handelaars of veilinghuizen belanden ze nooit: die stellen te veel vragen. Vooral kleine spelers of niet-erkende tussenpersonen lappen al eens een ethische code aan hun laars. Ze gaan doelbewust de herkomst van de voorwerpen niet na of knijpen hier en daar een paar ogen toe. Maar zelfs mochten ze minutieus te werk gaan, wordt niet alle gestolen kunst te allen tijde herkend.

Soms kiezen dieven eieren voor hun geld en versjacheren ze het materiaal waaruit het kunstwerk is gemaakt. Zo werd eens een bronzen beeld van twee ton gestolen uit de collectie van de Henry Moore Foundation in Hertfordshire, Engeland ̶ goed voor zo’n 4 miljoen euro. De medewerkers wisten toen al: als het beeld niet snel opduikt, is het verloren. Een bronzen stuk van twee ton hou je gewoon geen zeventig jaar verborgen in een kelder.

Jaren later sloot Scotland Yard de zaak: een rondtrekkende roversbende had het beeld in stukken gehakt, omgesmolten en verkocht in de vorm van metalen staafjes  ̶  goed voor zo’n 2.000 euro winst in totaal. Tot zover het trieste lot van Henry Moores Reclining figure.

Maar een gestolen meesterwerk kan je ook als onderpand gebruiken. Een drugsdealer kan zijn leverancier bijvoorbeeld kunst aanbieden in ruil voor een lading cocaïne. Zodra hij de drugs heeft verkocht, betaalt hij de leverancier en krijgt hij zijn kunstwerk terug.

4. terroriseren

Je kan met gestolen kunst ook andere misdaden financieren. Eric Gubel, hoofdconservator van het departement Oudheid van de Koninklijke Musea van Kunst en Geschiedenis in het Jubelpark, werd in 2016 geconsulteerd over een albasten ‘stèle’ en een Romeinse grafplaat.

‘We herkende de stèle als een zeldzaam exemplaar uit het derde millennium voor Christus, waarvan de verkoopwaarde toen rond de 700.000 euro werd geschat’, zei hij in een interview met De Morgen. ‘Eén probleem: de nodige officiële documenten ontbraken.’ Een half jaar geleden kon de Belgische douane de antieke herdenkingsplaat onderscheppen na een tip van Interpol, die de mannen al langer verdacht van smokkel via de vrijhaven van Genève.

En dit is geen geïsoleerd geval. Nog maar drie maanden geleden pakte de Spaanse politie twee personen op die mozaïeken probeerden te verkopen uit het Libische Cyrenaïca, een gebied dat vandaag in handen is van IS-extremisten. Ze smokkelden de voorwerpen eerst van Libië naar Azië en van daaruit naar Europa – een goed voorbeeld van de globale reikwijdte van smokkelbendes.

Volgens kolonel Matthew Bogdanos, hoofd ‘Antiquiteiten’ bij Justitie in New York, wisselden Al-Qaida-groepen in het westen van Irak al in 2004 wapenleveringen tegen kunstvoorwerpen. Pas in 2015 vergaderde de G7, de groep van zeven rijke industrielanden, om de smokkel van cultureel erfgoed te bespreken en de vernieling van historische sites via een VN-resolutie te veroordelen.

‘Ondertussen had IS de smokkel tot ongekende proporties gebracht’, zei kolonel Bogdanos in hetzelfde interview met De Morgen. ‘Voor het kalifaat hadden ze een apart ‘Departement Natuurlijke Rijkdommen’ opgericht, want de grond zit er niet alleen vol olie, maar ook vol voorwerpen uit de oudheid.’ Vervolgens verkocht IS de beelden, stenen fronten en fresco’s door in de Verenigde Staten en Europa, de twee grootste antiekmarkten.

De Libanees-Franse archeologe Joanna Farchakh onderscheidt twee soorten klanten. ‘De eerste categorie zijn de verzamelaars die de antiquiteiten voor zichzelf willen. De tweede categorie zijn investeerders die het op de lange termijn bekijken. Ze rekenen erop dat over vijftien jaar of langer de gestolen voorwerpen uit de belangstelling zijn verdwenen en dat niemand ze meer zal claimen.’

‘Het departement verkoopt ook vergunningen om opgravingen of plunderingen te doen, waardoor hun staat er een tweede keer aan verdient’, voegt Bogdanos toe. ‘Bij een raid van special forces op IS-leider Abu Sayyaf vonden we plundervergunningen voor een bepaald gebied ter waarde van 1,5 miljoen dollar.’ Voor die plunderingen heeft de Islamitische Staat een heel team van ‘vakmensen’ in dienst, die gebruik maken van graafmachines en andere tools. ‘Bronnen in Syrië bevestigen dat’, aldus Joanna Farchakh. ‘Ze zeggen dat die professionele kunstrovers er zelfs een vast salaris voor krijgen.’

Professor Didier Viviers, verbonden aan het Centre de Recherches en Archéologie et Patrimoine (CReA-Patrimoine) van de Université Libre de Bruxelles (ULB), toonde tijdens hoorzittingen in de Belgische Senaat een reeks Google Earth-beelden van de archeologische site van Apamea, een antieke stad aan de oostelijke oever van de rivier Orontes in Syrië.

‘Tegenwoordig ziet het eruit als een kaas met gaten. Sinds het uitbreken van het conflict werden ongeveer 14.000 gaten gegraven. Een ongeschonden terrein dat klaar was om op wetenschappelijke wijze te worden opgegraven, werd volledig verwoest door clandestiene opgravingen.’ Ook het huis en het laboratorium van het opgravingsteam werden leeggeroofd.

‘Deze diefstallen zijn erg voor de wetenschapper en de burger, maar de plunderingen zijn nog veel erger’, zegt Professor Viviers. ‘Een gestolen maar gekende mozaïek is immers geregistreerd en beschreven. Van een geplunderde mozaïek bestaat geen informatie over zijn plek in zijn cultuur.” Zodra je het kunstwerk dus clandestien uit de grond haalt, verliest het zijn wetenschappelijke en historische waarde.

Na de hoorzittingen in de Belgische Senaat formuleerden zes senatoren een reeks aanbevelingen om de illegale handel in cultuurgoederen federaal aan te pakken. Want sinds de centrale politiecel Kunst en Antiek nagenoeg werd opgedoekt, is België de zwakste schakel in de strijd tegen kunstroof. Wat kunnen we doen?