Men zegt wel eens dat ouders via hun kinderen leven. Wel, afgelopen zondag werd mijn verre (en eerlijk gezegd onrealistische) droom om ooit de marathon van Londen te lopen werkelijkheid via mijn dochter. Haar man had haar ingeschreven in de deelnemersloting, en als een van de 20.000 gelukkigen (van de 500.000 kandidaten) kreeg ze een starttijd toegewezen van 11 uur, op een van de vier startlocaties (een recordaantal van 53.000 starters in goede banen leiden is een hele opgave).
Dankzij de moderne technologie zouden we haar zowel via haar eigen sporthorloge als via de officiële marathonapp kunnen volgen. De app bleek wat moeite te hebben met het tonen van haar details, maar gelukkig kwam de e-mail met de link naar haar horlogegegevens binnen en konden we haar zien starten. Dat wil zeggen, de link die we ontvingen was eigenlijk voor die van haar man. Vreemd. Waarom zou dat zijn?
Overhaaste conclusies
Ik had minstens een half dozijn mogelijke redenen kunnen bedenken, maar op dat moment was mijn eerste gedachte dat er wellicht een probleem was met haar eigen horloge en dat hij haar op het laatste nippertje het zijne had gegeven. Was dat de meest waarschijnlijke verklaring?
Moeilijk te zeggen – alle mogelijke redenen voor deze eigenaardige wending zijn hoogst onwaarschijnlijk want statistisch gezien gebruikt de overgrote meerderheid van de hardlopers gewoon hun eigen horloge. Maar ze was in elk geval aannemelijk: ze was conform met de (beperkte) informatie die we hadden, en met andere feitenkennis (haar man was bij haar, hij had een gelijkaardig horloge, ze zou niet zonder willen lopen, enzovoorts).
Deze manier van denken maakt eigenlijk gebruik van een geëvolueerd, adaptief overlevingsinstrument. Toen onze verre voorouders iets vreemds gewaarwerden, moesten ze bepalen wat dat betekende, en hoe ze daar zo nodig moesten op reageren om te overleven. Een individu voor wie, van alle verschillende mogelijkheden, ernstige bedreigingen helemaal onderaan het lijstje stonden, zou beslist worden opgegeten alvorens de kans te zien om te beslissen dat het vreemde geluid een op de loer liggende sabeltandtijger was.
Dat individu was duidelijk niet een van onze voorouders (anders zouden we hier nu niet zijn). Bovendien zetten onze werkelijke voorouders niet alleen de meest kritieke bedreigingen bovenaan de lijst. Ze besteedden ook niet veel tijd aan het overwegen van alternatieve mogelijkheden en kwamen meteen tot het besluit dat het verdachte geluid een bedreiging betekende.
Ze trokken dus overhaaste conclusies, maar zelfs als die vaker wel dan niet vals positief bleken te zijn (en bijvoorbeeld een zuchtje wind voor een roofdier namen), was daarvan uitgaan nog steeds een succesvolle keuze. Eén vals negatieve conclusie (een windvlaag terwijl er in werkelijkheid een roofdier zat) zou immers volstaan om een individu van de kaart te vegen, dus was het vermijden van vals negatieve besluiten van het grootste belang.
Vandaag zijn wij, hun verre nakomelingen, nog steeds geneigd om de eerste mogelijkheid te kiezen waar we aan denken, vooral in situaties van verhoogde emotionele opwinding, die we vanzelf al associëren met een gebrek aan tijd om rustig na te denken.
Om gelijkaardige redenen hebben we ook de neiging om bevestiging te zoeken voor een overtuiging, eerder dan om te proberen ze tegen te spreken. Wie heeft immers de grootste overlevingskans van twee individuen die allebei aannemen dat er een bedreiging is: degene die aan die aanname blijft vasthouden totdat het bewijs van het tegendeel overweldigend is, of degene die onmiddellijk op zoek gaat naar tekens die ze tegenspreken? Juist.
Dat betekent niet alleen dat we meer aandacht hebben voor wat onze aanvankelijke veronderstelling ondersteunt, maar ook dat we onze redeneervaardigheden gebruiken om feiten zodanig te interpreteren dat ze ons ervan overtuigen dat we gelijk hebben.µ
In The Enigma of Reason (hier is een samenvatting) stellen cognitiewetenschappers Hugo Mercier en Dan Sperber dat ons redeneervermogen niet zozeer is geëvolueerd als een hulpmiddel om abstract te denken, maar om anderen te overtuigen, want dat is een waardevolle kundigheid voor leden van de coöperatieve soort die we toentertijd aan het worden waren. Hetzelfde mechanisme is namelijk ook effectief om onszelf te overtuigen – misschien begon het in dit opzicht zelfs al te evolueren nog voordat het een instrument werd om anderen te overtuigen.
Gemotiveerd redeneren klaart de klus
Ik ging er overigens van uit dat de vermeende verwisseling van horloges kon verklaren waarom de marathonapp de voortgang van mijn dochter niet kon weergeven. Wat later zou ik weliswaar inzien dat dit een maffe redenering was (de marathonapp gebruikte de enkelband van de lopers om hen langs de route te volgen en had niets te maken met hun horloges).
We zien hier hoe krachtdadig gemotiveerd redeneren overtuigingen schept en in stand houdt. Op dat moment bood het voldoende bevestiging om mijn vertrouwen in de aanvankelijke veronderstelling verder te verstevigen.
Aanvankelijk toonde de trackinginformatie een vrij hoog tempo, dat goed overeenkwam met de situatie bij de start van de zeer dichte groep lopers. Na ongeveer een kilometer daalde het tempo zelfs tot bijna wandelsnelheid. In andere omstandigheden zou dit misschien mijn argwaan hebben gewekt, maar gemotiveerd redeneren had nog steeds de overhand: de vertraging kwam natuurlijk doordat verschillende stromen lopers zich bij elkaar voegden in één gigantische flessenhals.
Tijd om het volgen van mijn dochter even te onderbreken, want er was nu toch niet zo veel te zien, en we moesten bovendien haar twee zoontjes bezighouden.
Zo’n anderhalf uur later besloot ik nog eens in te checken, en tot mijn verbazing was het verstrekken van trackinggegevens gestopt. Uit de geschiedenis bleek dat het tempo de eerste vijf kilometer onregelmatig was geweest, met hartslaggegevens die schommelden tussen 80 en 160 ...en daarna niets meer.
Had ze opgegeven? We wisten dat ze zich niet 100% voelde, en met een slepende verkoudheid zat, maar dat was toch niet zo ernstig? Waarom had ze ons in dat geval niets laten weten? Verder nagaan van de trackinggegevens bracht meer mysterie: de gevolgde route toonde dat ze verschillende keren een zijstraat was ingeslagen en op haar stappen teruggekeerd. Ze was toch niet verdwaald?
Hier zien we het mechanisme van bevestiging en tegenspraak in actie: Ik klampte me vast aan mijn oorspronkelijke overtuiging, maar de tegenstrijdige bewijzen stapelden zich op. Misschien was ze helemaal niet met een ander horloge aan het lopen? Ik besloot nog eens naar mijn e-mails te kijken.
En ja hoor, een paar minuten na de mail met de link die ik tot nu toe had gebruikt, was er een tweede gekomen – deze keer voor het horloge van mijn dochter. Even doortappen, en hocus pocus, daar was haar bewegende blauwe stip, die net de markering van negentien kilometer passeerde.
Op datzelfde moment meldde mijn vrouw vanuit de keuken: "De app werkt weer, en ze is in de twintigste kilometer!". Afgelopen met dat gemotiveerd redeneren! Dit was compleet toeval, en behoefde geen verklaring. De reden waarom de app haar informatie twee uur lang niet had getoond, zal voor altijd een mysterie blijven. Prima. Het zal wel.
Later op de dag dacht ik terug na over mijn denkproces. We zijn vaak snel, soms zelfs te snel, om een conclusie te trekken en daar dan aan vast te houden, en ze pas los te laten wanneer het bewijs van het tegendeel onmiskenbaar is. Maar dat snelle denken is ook de reden waarom we hier nu allemaal zijn.
De tijdgenoten van onze voorouders die dat niet deden, slaagden er uiteindelijk niet in om hun genen door te geven voor ze de lunch van een roofdier werden. Ik voelde me zowaar een beetje dankbaar voor onze snel denkende voorouders.
Het kan even duren voordat we beginnen twijfelen aan onze hypotheses en overtuigingen, maar dat is iets wat we wel zelf in de hand hebben, want daar gaat het om het langzame deel van ons denken. Als er geen risico is op een vroegtijdige dood en geen hoogdringendheid, kunnen we het laken naar ons toetrekken en alternatieve verklaringen overwegen voor wat er aan de hand is, en zelfs, zo nodig, toegeven dat snel denken ons verkeerd liet denken.
De intellectuele nederigheid die ons helpt om die stap te doen, heeft waarschijnlijk nog niet de tijd gehad om zich te ontwikkelen tot een inherente gemeenschappelijke trek, maar dat weerhoudt ons er niet van om ze bewust een kans te geven.
Epiloog: de link naar het horloge van mijn schoonzoon die ik had ontvangen, was het resultaat van een simpele nalatigheid. Hij had een week eerder meegedaan aan de marathon van Manchester en was vergeten de automatische e-mailfunctie uit te schakelen – iets wat hij pas een halfuur na de start bemerkte.
En mijn dochter? Zij finishte in 4 uur en 25 minuten en een paar seconden, een tijd waar ik alleen maar van kan dromen. Maar ik ben wel blij dat de helft van mijn genen daaraan heeft bijgedragen. Is evolutie niet geweldig?