Een andere situatie die vaak als voorbeeld wordt aangehaald van irrationaliteit is vliegangst. De kop boven een artikel in de Independent uit 2009, “Waarom vliegangst dom is” liegt er niet om. En de feiten lijken dat te ondersteunen: het risico dat je om het leven komt in een auto-ongeluk is 100 keer groter dan dat het gebeurt in een luchtvaartramp.
Denkfouten
Het is niet makkelijk met precisie in te schatten hoeveel mensen een alternatief transportmiddel kiezen uit angst, maar de terreuraanslagen van 9/11 leidden tot een grootschalig natuurlijk experiment dat wat licht werpt op deze vraag. In de maanden die volgden op deze gebeurtenissen was er een merkelijke daling in het aantal vliegtuigreizigers in de VS, en een toename in het aantal dodelijke verkeersslachtoffers. Dit is een sterke aanwijzing voor de hypothese dat sommigen de auto verkozen boven het vliegtuig. De schattingen van het aantal ‘extra’ verkeersdoden variëren wat – 344 (Blalock et al), 353 (Gigerenzer), en 1018 (Sivak and Flannagan) – maar over die periode is het aanzienlijk hoger dan de 266 passagiers en bemanningsleden die het leven verloren in de vliegtuigen.
We nemen beslissingen op basis van wat we zien als de mogelijke directe consequenties. De koper van het loterijbiljet denkt aan de fabuleuze pot, en degene die reizen per vliegtuig vermijdt, wordt geleid door het verschrikkelijke vooruitzicht te sterven in een vliegtuigcrash – ongeacht de waarschijnlijkheid van deze gebeurtenissen.
Rationalisten zijn er snel bij om erop te wijzen hoe dit rust op twee veel voorkomende denkfouten. Het saliency effect (of saliency bias) verwijst naar situaties waarin onze handelingen worden beïnvloed door wat opvallend en prominent is. Dit doet de loterijspeler en de aviofoob de kans op de gewenste (of ongewenste) gebeurtenis overschatten. Onder invloed van de outcome bias beoordelen we de kwaliteit van een beslissing op basis van het resultaat. Wanneer je de pot wint, zul je niet zeggen dat je de verkeerde beslissing maakte door het biljet te kopen. Misschien schrijf je je succes wel toe aan de doordachte manier waarop je je cijfers koos. En wanneer je uit principe nooit vliegt zul je bij elk vliegtuigongeluk opgelucht zijn dat zoiets jou nooit zal overkomen.
... Of toch niet?
Maar betekent dit dat deze keuzes werkelijk irrationeel zijn? Niet echt.
Want enkel kijken naar de keuzes zelf vertelt ons niets over de redenering die erachter schuilt. Wanneer iemand geregeld een lotje koopt tegen een prijs die voor hem verwaarloosbaar is, en de spanning van de trekking hem elke week flink wat plezier verschaft, dan is er niets dat werkelijk irrationeel is in zijn gedrag. Zo is het ook met de persoon die niet wil reizen met het vliegtuig. Als je er het ongemak (en het extra risico) om lange afstanden met de auto af te leggen, en om niet in staat te zijn verre continenten te bezoeken, voor overhebt om de panische schrik in een stalen pijp te zitten op 10km boven de begane grond te vermijden, dan is dat een perfect rationele keuze voor iemand met vliegangst.
De normatieve beoordeling van de manier waarop we beslissingen nemen lijkt nog te zijn verstevigd door Daniel Kahneman’s populaire book Thinking Fast and Slow, waarin hij twee denkwijzen beschrijft. De vermelding in Wikipedia heeft het over het “emotionele, stereotypische en onderbewuste” Systeem-1 (trekken die we associëren met impulsief, ondoordachte besluitvorming). Systeem-2 is “logisch, berekend, en bewust” (eigenschappen van wijze, beredeneerde en goed doordachte beslissingen). De terminologie verhult nauwelijks de implicatie dat het Systeem-2 superieur is.
En toch. Ons succes als een soort over tienduizenden jaren rust op het doelmatige samenwerken van beide systemen, waarbij we doorgaans een goed compromis maken tussen de snelheid van het ene en de grondigheid van het andere. Dat maakt brandhout van de idee dat een van beide beter is.
Rationaliteit: een kwestie van voorkeuren
Rationeel handelen is evenmin een indicator van morele rechtschapenheid. Het werk van econoom Gary Becker, gekristalliseerd in zijn essay Crime and Punishment: An Economic Approach, toont dat het perfect mogelijk is tegelijkertijd rationeel en crimineel te zijn. David Friedman, een professor in de rechten aan de Universiteit van Santa Clara, vat het als volgt samen in een hoofdstuk in The New Economics of Human Behaviour: “Misdadigers zijn rationeel. Een overvaller is een overvaller om dezelfde reden dat ik een professor ben – omdat dit beroep hem beter af maakt, naar zijn eigen maatstaven, dan om het even welk ander beschikbaar alternatief.”
En de rationaliteit in het gedrag van de overvaller die een voorbijganger verlost van de inhoud van zijn portefeuille verschilt niet van de rationaliteit van bijvoorbeeld het parlementslid dat stemt voor een verhoging van de inkomstenbelasting voor hogere inkomens. Beiden onttrekken middelen van iemand anders in hun eigen belang.
Als we geneigd zijn neer te kijken op iemand omdat we geloven dat hij of zij irrationeel handelt, zouden we er goed aan doen even te pauzeren, en niet zozeer te beschouwen wat ze doen, maar waarom ze het doen. Wanneer we iemand een lotje zien kopen, en daarom alleen besluiten dat ze niet rationeel zijn, dan laten we ons misschien wel zelf leiden door de outcome bias. We kunnen enkel oordelen over iemand anders rationaliteit wanneer we hun voorkeuren kennen.
En of wat ze doen ‘juist’ is... dat is een kwestie van onze voorkeuren.
