Franse gevolgen
De Belgische Kazachgate is een uitloper van een Frans onderzoek naar corruptie bij de aankoop van gevechtshelikopters. Dat onderzoek gebeurt in Frankrijk niet door alleen maar een opsporing door het parket. Het wordt gevoerd door twee onderzoeksrechters, Roger Le Loire en René Grouman. Het onderzoek heeft intussen al belangrijke gevolgen: de parlementaire onschendbaarheid van senator Aymeri de Montesquiou werd opgeheven en hij werd net zoals de Franse advocate Catherine Degoul opgeleid en in verdenking gesteld door de onderzoeksrechter.
Omdat het om een erg belangrijke zaak gaat en de publieke opinie er terecht veel aandacht aan besteedt, zou ook bij ons - naar de vroegere voorschriften - het onderzoek door een onderzoeksrechter zijn gebeurd. Waarom het in Frankrijk wél en hier niet gebeurt, roept op zich al vragen op. En als je het verschil kent tussen een onderzoek door een onderzoeksrechter en een opsporingsonderzoek door de procureur, worden die vragen alsmaar groter.
Rechter versus procureur
Veelal wordt het verschil tussen een onderzoeksrechter en een procureur aangegeven door te wijzen op hun verschillend statuut: een rechter is onpartijdig en staat onder niemands gezag, een procureur is een procespartij die bovendien onder het politiek gezag van de justitieminister staat.
En dat is niet het enige verschil. Er zijn er ook verschillen in de voorschriften die bij ieder onderzoek moeten worden gevolgd. Een onderzoeksrechter heeft maar één dossier, datgene waarin door toedoen van de griffier alles nauwgezet wordt geacteerd. De procureur heeft er meerdere: het officiële dossier dat in de procedure wordt gebruikt en het vertrouwelijk dossier dat nooit aan de partijen of de rechter wordt getoond. In het vertrouwelijk dossier staat wat voor iedereen geheim moet blijven. Dat kan informatie zijn, bepaalde administratieve stukken, of het relaas van de aanwending van bijzondere opsporingsmethoden zoals het gebruik van informateurs of een politie-operatie waarbij de verdachten worden 'geobserveerd'.
Indien een onderzoeksrechter oordeelt dat er voldoende aanwijzingen zijn tegen een verdachte, dan moet hij die ook 'in verdenking' stellen, hem officieel in kennis stellen van de misdrijven die tegen hem worden weerhouden. Eens dat is gebeurd, kan die verdachte niet meer uit het dossier verdwijnen en moet een andere rechter, deze van de raadkamer, oordelen of hij al dan niet naar de openbare zitting voor de strafrechter wordt gestuurd.
In een opsporingsonderzoek door een procureur oordeelt enkel de procureur, is er geen raadkamer, en wordt een verdachte naar het oordeel van de procureur al dan niet en rechtstreeks naar de strafrechter gestuurd. Of dat gebeurt, is enkel de bevoegdheid van de procureur en het volstaat dat die procureur het niet 'opportuun' vindt om te vervolgen. Daarin zit dus het grote verschil tussen een oordeel door de rechter die oordeelt over de aanwijzingen van schuld en de procureur die het bij een 'opportuniteit' kan houden. Indien de procureur oordeelt dat het niet opportuun is om een bepaalde verdachte naar de strafrechter te sturen, verdwijnt die zonder verdere tussenkomst van een rechter uit het dossier.
Overschrijding van macht
Zoals de zaken nu lopen, moet enkel de procureur uitmaken wie wél en wie niet naar de strafrechter wordt gestuurd. Mogelijk zal dat het lot van de vroegere Senaatsvoorzitter Armand De Decker zijn.
Vraag is evenwel of er geen andere verdachten zijn die ook iets hebben mispeuterd. De Decker was immers enkel de loopjongen die de vraag kwam stellen om voor criminelen een minnelijke schikking te maken zodat zij niet meer voor de strafrechter moesten verschijnen. Er was hoegenaamd niets ernstigs gebeurd indien anderen die vraag niet positief hadden beantwoord. De hoofdvraag is dan niet wie wat vroeg, maar wel wie wat besliste.
Uit de processtukken kan worden aangenomen dat een substituut van het parket van Brussel die beslissing nam en dat hij dat deed na raadpleging van de procureur-generaal die er zelfs een dienstbrief over maakte. Daaruit volgt de vraag of deze magistraten wel de opdracht én de bevoegdheid hadden om die beslissing te nemen. Omdat het begrip 'opportuniteit' zo breed is als een procureur het kan bedenken, zou je daarin een antwoord kunnen vinden. Maar kun je ook oordelen over de opportuniteit van een nog niet bestaande wet? In voorliggend dossier was er nog geen wet die de uitgebreide minnelijke schikking toeliet, was er zelfs een advies van de Raad van State over gevraagd en moest er nog over gestemd worden. Het is daarom de netelige vraag of de procureur-generaal en zijn substituut door een niet bestaande wet toe te passen niet de bevoegdheid van de wetgever hebben uitgeoefend: overschrijding van macht.
Persoonlijk privilege
Door de laatste vraag komt er nog een andere bij: wie moet oordelen of de parketmagistraten hun bevoegdheid te buiten zijn gegaan en mogelijk de scheiding der machten hebben aangetast? Om magistraten te kunnen vervolgen, speelt een andere regel: het persoonlijk privilege van de procureur-generaal waardoor enkel hij moet beslissen of een magistraat al of niet wordt vervolgd.
Dat was in een ander dossier dat de openbaarheid haalde ook de kern van het probleem: in het onderzoek over de dood van Jonathan Jacob, die tijdens de tussenkomst van de 'bottinnekes' in de politiecel te Mortsel stierf, oordeelde de Antwerpse procureur-generaal dat er geen redenen waren om zijn substituut, die mogelijk opdracht had gegeven om de jonge man 'plat te spuiten', in de procedure te betrekken. Door deze opportuniteitsbeslissing sleepte het onderzoek vijf jaar aan en wordt het voor de strafrechter moeilijk een oordeel te vellen over het mogelijk gegeven bevel door een meerdere, waardoor de andere verdachten vrijuit kunnen gaan.
Wat gaat de huidige procureur-generaal in Brussel beslissen? Gaat hij het opportuun vinden om zijn voorganger mee in de procedure te betrekken?
Openbaar of vertrouwelijk
Het verschil tussen een onderzoek door een onderzoeksrechter en dit van de procureur heeft meestal nog een ander gevolg. Indien een onderzoek door de onderzoeksrechter niets oplevert, kan de raadkamer beslissen tot een buitenvervolgingstelling. Dat is een rechterlijke en gemotiveerde beslissing waartegen hoger beroep kan worden ingediend zodat de rechters van het Hof van Beroep er uitspraak over moeten doen.
Een dossier van een onderzoeksrechter komt wanneer er wél bezwaren zijn, volledig voor de strafrechter en daar wordt het in volle openbaarheid aan de kritiek van alle partijen onderworpen. Een dossier dat door de procureur wordt 'geseponeerd' blijft zonder gevolg en komt nooit in openbare zitting.
Ook een minnelijke schikking blijft vertrouwelijk. Daarin zit misschien nog wel de grootste kritiek die je op een enkele afhandeling door het parket kan hebben: het parket heeft daardoor ook de macht om naar opportuniteit te beslissen wat al of niet openbaar wordt.
Hervormingsplan Geens
Dat de burger zich de moeite moet doen om bovenstaande opmerkingen te lezen, wordt ingegeven door de huidige hervorming van justitieminister Koen Geens die de onderzoeksrechter wil afschaffen en vervangen door een enkel onderzoek door de procureur. Hij wil ook de raadkamer weg en wil eveneens de burgerlijke partijstelling afschaffen, waarbij een burger zich kan verzetten tegen een zonder gevolg klassering van zijn klacht door de procureur.
Dat er voor Kazachgate geen onderzoeksrechter werd aangesteld en het parket zelf wenst te beslissen wat opportuun is om te vervolgen, is geen toeval: daardoor wordt in de praktijk gebracht wat het hervormingsplan moet bereiken. Dat het parlement over die hervorming nog moet stemmen, net zoals dat met de afkoopwet het geval was, vormt voor de procureur-generaal in Brussel blijkbaar ook nu geen bezwaar.
Misschien is dat wél het geval wanneer de parlementaire onderzoekscommissie deze elementen gaat onderzoeken, als het al zover komt. Intussen zijn er in de gerechtelijke afhandeling geen pottenkijkers die moeilijke vragen zouden kunnen stellen, noch over de zaak en evenmin over het hervormingsplan van minister Geens.
