Kapitalisme op ramkoers met zichzelf

Streeck bestudeert de maatschappelijke ontwikkelingen op lange termijn. Een aantal van zijn her en der verschenen artikels zijn nu gebundeld en uitgegeven onder de titel How will capitalism end? Essays on a Failing System. Dit boek wacht op een stevige Nederlandse vertaling. In weerwil van wat de titel suggereert, is dit is géén spelletje vogelpik, maar een stevig onderbouwde analyse.

Groeikramp

Het kapitalisme moet altijd groeien, schrijft Streeck. Het moet altijd nieuwe activiteiten ontwikkelen en ze vermarkten. Het heeft mensen nodig die dingen maken, kopen en doen die anderen rijk maakt. Er is evenwel een graad van democratische controle en herverdeling noodzakelijk. Op die wijze worden de ongelijkheden, die het kapitalisme veroorzaakt, afgezwakt tot een niveau dat door velen wordt aanvaard.

Voorstanders laten zich leiden door de ideologie van het neoliberalisme. Dit ondermijnt de democratie en holt de macht van de overheid uit. Deze ideologie bedreigt het evenwicht dat echt noodzakelijk is voor het voortbestaan van het kapitalisme.

Anders gesteld: door zijn eigen voortvarendheid ondermijnt het kapitalisme zijn evenwichtige relatie met de democratie. Op die wijze komt het huwelijk tussen kapitalisme en democratie steeds meer onder druk te staan. Streeck vreest trouwens dat het kapitalisme niet langer meer in staat is de tijd te kopen die hiervoor noodzakelijk is voor zijn bestaansreden. Het is op ramkoers met zichzelf!

Tijd tekort

In het Nederlands verscheen van Streeck zijn ontegenzeggelijk schitterende boek Gekochte tijd. De uitgestelde crisis van het democratisch kapitalisme. Hierover stelde Ewald Engelen, Nederlands meest gezaghebbende financieel geograaf: “Gekochte Tijd is geen vrolijk boek. Het is een uitermate eerlijk boek. En verplichte lectuur voor iedereen die zich wanhopig afvraagt wat er de afgelopen dertig jaar in hemelsnaam is gebeurd met onze dromen van toenemende welvaart, afnemende ongelijkheden en voortschrijdende emancipatie.”

In dat boek beschrijft Streeck de wijze waarop het kapitalisme zichzelf sinds de Tweede Wereldoorlog heeft overleeft. Op de puinhopen van die wereldbrand sloten Kapitaal en Arbeid een pakt om de wederopbouw mogelijk te maken. Toen die ongeveer voltooid was, begon in de jaren 1970 het Kapitaal die overeenkomst uit hollen in haar voordeel. Door deregulering en privatisering van opdrachten die tot dan toe door de overheid werden uitgevoerd, want die overheid moest dringend worden uitgeschakeld. Bovendien bleek er met handel in kapitaal meer geld te verdienen dan met het vervaardigen van goederen.

Met als resultaat dat de banken het hele economisch gebeuren gingen domineren. Dit wordt omschreven als de financialisering van de economie. Anderzijds maakten technologische vernieuwingen mensen minder nodig voor de groei van de economie. Tegelijk stimuleerde globalisering de verplaatsing van de productie naar lageloonlanden. Arbeidskracht verloor van langsom meer waarde.

Het aan banden leggen van de vakbonden maakte wezenlijk deel uit van deze kapitalistische strategie. Streeck citeert in dit verband de econoom Friedrich von Hayek, een van de godfathers van de neoliberale gedachtenkronkels. Hij schreef in 1981: “In het geval van de sociale rechtvaardigheid zitten we opgescheept met een quasi-religieus bijgeloof, van het soort dat wij respectvol met rust moeten laten zolang het zijn aanhangers gelukkig maakt en verder geen schade aanricht, maar waartegen we ten strijde moeten trekken wanneer het misbruikt wordt als voorwendsel om andere mensen onder druk te zetten.” Het is een vingerwijzing naar de vakbondsorganisaties. Door hun gebalde vuist konden de vakbondsmilitanten de toename van de ongelijkheid, die fundamenteel eigen is aan een op kapitalistische wijze georganiseerde samenleving, toch enigszins binnen de perken houden.

Gigantische wanorde

De hedendaagse kapitalistische orde wordt volgens Streeck door vijf ontwikkelingen bedreigd. Ze verstoren de interne dynamiek en zetten het voortbestaan zelf op de helling.

Vooreerst is er de stagflatie. Hiermee bedoelen economen de situatie, waarin hoge inflatie (prijsstijgingen) gelijktijdig optreedt met een vertraging van de economische groei en hoge werkloosheid. Om dit proces in te dammen wordt door de kapitalistenklasse driftig gezocht naar andere manieren om de natuurlijke grondstoffen efficiënter te ontginnen. Met alle nare gevolgen van dien zoals milieuvervuiling, uitputting van de natuurbronnen… Of de inzet van de beschikbare arbeidskracht ‘verbeteren’ door een andere organisatie die vlugger inspeelt op de ontwikkelingen (flexibiliteit). Of door creatief op zoek te gaan andere manieren van financiering in de hoop de winst op peil te houden. Maar tegelijk ook het risico vergroten van het ontstaan van financiële zeepbellen zoals die zich bijvoorbeeld in 2007-2008 manifesteerde, met de huidige crisis als gevolg.

Ten tweede. De financiers houden zich koste wat het kost aan een hoogst merkwaardige vorm van herverdeling van de rijkdom. Hun persoonlijke bezit hebben ze in eerste instantie verworven op de kapitaalmarkt. Deze plutocraten hebben hoegenaamd geen belangstelling voor het lot van anderen. Ze ontduiken hun verplichtingen als staatsburger door gebruik te maken van de bovenmatig lucratieve faciliteiten van belastingparadijzen. Ze staan er niet bij stil dat zij door de oplichting van de staatskassa hun medeburgers bedriegen en de ociale cohesie ondermijnen.

Witte boorden, vuile handen

Drie. Dat poenige profitariaat graait in de kassa van de overheid dat het een lieve lust is. Streeck beschrijft op nauwkeurige wijze de geschiedenis sinds pakweg het jaar 1970 toen Ronald Reagan en Margaret Thatcher als verpersoonlijking van het neoliberalisme aan de macht kwamen. De overheid werd het uitvoeringsorgaan van de almaar hebzuchtigere 1%, zoals die superrijken tegenwoordig worden genoemd. We evolueerden van een belastingstaat naar een schuldenstaat. En die is nu verworden tot een bezuinigingsstaat, in hoofdzaak gefinancierd door jij en ik. Die 1%, van wie de bijdrage aan het overheid dus minimaal is, profiteert nochtans gretig van wegen, spoorlijnen, havens, onderwijs, rechtszekerheid, bestaanskwaliteit en alle andere zaken die door die staat tot heil van de burgers wordt gefinancierd. Privatisering van het overheidsmanna gaat samen met socialisering van de overheidsschuld.

Ten vierde. In 1939 muntte de Amerikaanse criminoloog Edward Sutherland het begrip white collar crime in een boek dat pas in 1983 in zijn ongekuiste versie mocht worden uitgegeven. Op zijn wijze maakte Sutherland brandhout van het waanidee dat criminaliteit alleen maar voorkomt bij de lagere sociale klassen. Niks is minder waar, want ook in hogere kringen lappen velen de wet- en regelgeving aan hun laars. Deze cynische vorm van misdadig gedrag is vandaag de dag schering en inslag. Ergens ligt er wel een filterdunne grens tussen legaal en illegaal gedrag. De vraag is alleen: waar?

Ten vijfde tenslotte. Al lang voor de verkiezing van Donald Trump tot president van de Verenigde Staten maakte Streeck zich zorgen over de gang van zaken in de wereld. De Verenigde Staten zijn immers niet langer meer het opperste bolwerk van het kapitalisme. De verhoudingen tussen de grootmachten zijn door het verdwijnen van de Sovjet-Unie en de opmars van China grondig door elkaar geschud. De onzekerheden zijn daarentegen alleen maar toegenomen. De dollar is bovendien al lang niet meer de munt waar het hele handelsverkeer om draait. Deze evolutie heeft in alle windstreken ter wereld destabiliserende effecten veroorzaakt.

Kortom...

Is het wachten op de grote Kladderadatsch, de implosie van het zichzelf dolgedraaide kapitalisme? Streeck weet dat niet. Maar wel dat “het bijzonder van belang is dat het ongenoegen van de mensen, de anti-kapitalistische beweging zich nadrukkelijk blijft manifesteren.” Waarvan akte.

‘How Will Capitalism End? Essays on a Failing System’. Verso Books, London, 2016.