Soms gaat een en ander echter snel, en terwijl ik dit schrijf ziet het ernaar uit dat de deal is gered. Maar vorige week werd in mijn adoptieland flink wat meer aandacht besteed aan België dan doorgaans het geval is. De reden lag voor de hand: een van de gevolgen van de keuze van het land voor de zogenaamde Brexit is dat ook het VK een nieuwe handelsovereenkomst zal moeten sluiten met de EU. Wat opviel is hoe snel er twee, diametraal tegenovergestelde interpretaties van de CETA-moeilijkheden, opdoken.
Dezelfde gebeurtenis, twee tegengestelde betekenissen
Mensen met een Eurosceptisch, pro-Brexit perspectief wezen met leedvermaak op de disfunctie binnen de EU. MPs Andrew Murrison and James Claverley zagen in het feit dat een regio met nauwelijks 3,5 miljoen inwoners een overeenkomst kon tegenhouden tussen een land met 10 keer meer inwoners, en een blok dat 140 keer groter is, alle nodige bewijsmateriaal voor de stelling dat het VK uit de EU en de eengemaakte markt moet, en snel. Remainers anderzijds zagen in de vastgelopen CETA-gesprekken vooral een bittere waarschuwing voor de catastrofe die het VK te wachten staat aan de andere kant van Brexit, in het bijzonder wanneer het ook de Europese interne markt zou verlaten. Een nieuwe, op maat gemaakte overeenkomst zou jaren van moeizame onderhandelingen vergen – met barre handelsvoorwaarden in tussentijd.
Natuurlijk hebben beide kampen sedert het referendum eind juni onafgebroken economische nieuwsfeiten zitten aanvoeren zolang het maar koren op hun molen was. Wat goed nieuws was voor de ene clan was doorgaans echter slecht nieuws voor de andere, terwijl de stilgevallen CETA-deal tegelijkertijd beide zaken dient – op tegenstrijdige manieren.
Vorige week nog had ik het over een fundamentele keuze waarmee we worden geconfronteerd. Enerzijds heb je de lokroep van de zekerheid, met een simpel wereldbeeld dat in comfortabel zwart-wit wordt geschilderd, waarin goed en slecht, en juist en fout helder van elkaar onderscheiden worden. Anderzijds is er de fascinatie van de wijsheid die de wereld weergeeft in rijke, genuanceerde tonen, maar vol complexiteit en contradicties die ons ongemakkelijk maken. De reacties op de CETA-situatie van beide kanten lijken wel bedoeld om de aantrekkelijkheid van de eerste mogelijkheid te illustreren.
De onaantastbare macht van de overtuiging
Wanneer we overtuigd zijn van een bepaalde stelling, worden we meer nog dan anders verleid door de confirmation bias en zijn nauwe verwant, die Daniel Kahneman “Wat je ziet is al wat er is” (WYSIATI) noemde. Al wat ons voorafgaand geloof dreigt aan te tasten is ongemakkelijk, en we zouden wel gek moeten zijn om opzettelijk op zoek te gaan naar bewijzen die ingaan tegen datgene dat we als goed en juist beschouwen. Dus kijken we enkel naar wat onze ideeën bevestigt, waardoor dezelfde gebeurtenis er heel anders kan uitzien al naargelang wat die ideeën zijn. Wie sterk overtuigd is dat het verlaten van de EU een goede zaak is ziet daarvoor extra bewijs in de disfunctie van een kleine regio die dwars gaat liggen bij een belangrijk internationaal akkoord. Wie daarentegen gelooft dat Brexit een puinhoop wordt met enkel economische nadelen vindt in de CETA-patstelling het perfecte argument tegen complexe, langdurige onderhandelingen (met een beroerd resultaat in vergelijking met het status quo). Wat ook onze positie is, zodra we hebben gevonden wat onze zaak dient, zijn we blij genoeg met wat we zien, en doen we alsof dat alles is wat er is.
Er zijn veel verklaringen voor deze tendens, van escalerend commitment (we hebben al zoveel intellectueel kapitaal geïnvesteerd in een standpunt dat we het niet willen blootstellen aan tegenstrijdige posities) tot sociale normen en tribalisme (we hebben gekozen ons bij een groep te scharen die zich met een bepaald standpunt identificeert, en ons lidmaatschap rust op het conformeren en versterken van dat standpunt).
Zwart-witte beslissingen
Maar wellicht is er ook een verband met hoe we vaak besluiten moeten nemen. De wereld mag dan al complex en genuanceerd zijn, vele van onze beslissingen zijn uiteindelijk discreet of zelfs binair: het is dit of dat – zwart of wit. Waarom dus niet de optie kiezen die juist of voor de hand liggend lijkt van bij het begin, kijken of we daarvoor bewijzen vinden en, wanneer we die hebben, er gewoon voor gaan? Daar valt wat voor te zeggen: de transactiekost van deze aanpak – in de praktijk de tijd die we nodig hebben om de verschillende opties te evalueren en af te wegen – is beslist klein. En als het resultaat niet desastreus is, misschien is dat dan wel een goede manier om beslissingen te nemen?
Als we geen gebruik zouden maken van dit soort shortcuts zouden we al gauw knettergek worden: stel je voor wat een langdradig en ingewikkeld proces het zou zijn elke ochtend om te kiezen welke kleren je vandaag gaat dragen, of wat je voor ontbijt gaat eten. Maar we zijn hier niet op zoek naar het juiste antwoord – we willen een antwoord dat goed genoeg is. Een wit hemd of een blauw hemd? Doet er niet toe, als we maar niet naar een belangrijke zakelijke vergadering trekken met een Bert en Ernie T-shirt.
Maar wat als het wel belangrijk is? Een krachtige blogpost van Dave Trott deze week beschrijft hoe gemakkelijk we ons houden aan de simpele heuristiek van meteen de voor de hand liggende keuze te gaan, en daar te blijven – zelfs bij medische onderzoeken. Als je dokter overtuigd is dat wat ze in je longen hoort een teken is van iets verdachts, dat veelvuldige, dure en pijnlijke onderzoeken vereist, dan gaat ze niet op zoek naar andere verklaringen. Zo ziet ze over het hoofd dat het om een onschuldig en snel te verhelpen neveneffect gaat van oogdruppels tegen glaucoom. En dat is een neiging die we allemaal hebben: zodra we overtuigd zijn dat het voor de hand liggende antwoord het juiste is, stoppen we met zoeken. Dave Trott citeert Edward de Bono: “Een conclusie is enkel de plek waar je bent opgehouden met over iets na te denken.”
Twee tegenstrijdige ideeën
En dit verklaart ook de reacties op de kink in de CETA-kabel. Als je al weet wat het juiste antwoord is zorgen de overeenkomstige oogkleppen ervoor dat je de weerstand van de Waalse en Brusselse deelregeringen als steun ziet voor je eigen standpunt: het VK moet zo snel mogelijk weg uit de EU en de interne markt, of het VK moet de bestaande handelsbetrekkingen handhaven na het uittreden iut de EU.
Maar voor dit soort kwesties, die je toch andere koek zijn dan het kiezen van kleren of ontbijt, is het misschien toch geen slecht idee de oorspronkelijke overtuiging in vraag te stellen. Dat betekent niet enkel zoeken naar feiten die het bevestigen, maar ook naar bewijzen van het tegendeel. En daarvoor moet je twee tegelijkertijd twee gedachten voor ogen houden: de gedachte dat de moeilijkheden rond CETA je visie ondersteunt, en de gedachte dat ze je visie ondergraaft en de tegenovergestelde visie steunt. Dan pas kun je de voor- en nadelen afwegen en de complexiteit en de gevolgen van beide standpunten vatten.
Een goede vriend herinnerde me aan een observatie die de grote Amerikaanse schrijver F. Scott Fitzgerald neerschreef in 1936: “Uw intelligentie is pas werkelijk hoog wanneer u in staat bent om twee gedachten in uw geest vast te houden die lijnrecht tegenover elkaar staan, en toch redelijk te blijven denken”. Zijn erfgoed bevat dus niet alleen een schitterende literair oeuvre, maar ook de beschrijving van een perfect instrument om de schadelijke denkfouten te bestrijden die ons verhinderen wijze beslissingen te nemen.
Het is best moeilijk en oncomfortabel twee tegenstrijdige gedachten gelijktijdig in onze geest te houden, maar het is beslist een uitstekende manier om ons te hoeden voor confirmation bias en WYSIAYTI.
