De meest recente poging om er iets aan te doen, de veiligheidsnota van N-VA, toont deels waarom. Iedereen wist en weet dat er grondwettelijke en supranationale beletsels zijn die de verregaande bevoegdheidsverschuivingen van de rechterlijke naar de bestuurlijke overheden, die erin worden voorgesteld, onmogelijk maken. Volgens Justitieminister Geens werden die voorstellen ook reeds binnen de regering besproken en was het debat erover afgerond. Zelfs de indieners van het voorstel bekennen dat het maar een ballontje is, enkel met de bedoeling de gerechtelijke controle op te schuiven tot na huiszoekingen en preventieve arrestaties.
Twee elementen moeten door dit voorbeeld voor iedereen duidelijk worden: het veiligheidsprobleem is een onderwerp dat meermaals misbruikt wordt om politiek te kunnen scoren en het gaat altijd om een verschuiving van bevoegdheden.
Bloed en tranen
Voor wie in the picture wil komen, is het veiligheidsprobleem een dankbaar onderwerp. Dat komt omdat het alle burgers aanbelangt en omdat emotie er een grote rol in speelt. Ook de krantenboeren weten dat: niets verkoopt zo gemakkelijk als bloed en tranen. Daarom worden de kranten iedere dag opnieuw gevuld met het relaas van een of andere assisenzaak en wordt iedere vorm van geweld die aan terrorisme kan gekoppeld worden tot een aanslag verheven.
Politici verschillend daarin niet van krantenboeren. Ook al wordt het ballontje binnen de kortste keren doorprikt, toch wordt het met pomp and circusstance opgelaten, want het brengt op. Er is ook weinig risico mee gemoeid: Jan met de pet leest het gretig en kan er zijn eigen ongenoegen op afwentelen. Iedereen weet dat het niet ernstig is. Hier werd ooit een woord voor bedacht: populisme. Waarin verschilt populisme van gewoon boerenbedrog?
Eens het ballontje uit elkaar is gespat, komt er al snel een ander. Of je koud of warm blaast doet er niet toe, als het ballontje maar de lucht in gaat. Politici zijn entertainers geworden. Zij brengen vermaak, zorgen voor amusement, zelfs als het om ernstige zaken gaat.
Onstuitbare creativiteit
Omdat je een kei niet het vel kan afdoen, laat je die beter liggen en neem je beter wat anders waar je kan aan schillen. Zo oud als de mensheid is, werd de kei van justitie ontelbare malen omgedraaid. En steeds moest daarbij worden vastgesteld dat, om het behoorlijk te houden, er geen andere oplossing is dan de beslissing aan een onafhankelijke en onpartijdige instantie te geven.
Over hoe het dan verder moet zijn bibliotheken volgeschreven. Want in de uitwerking van het principe kan en moet het steeds beter. Er is evenwel een grens aan deze creativiteit: het mag niet afhankelijk en partijdig worden. Daarin zit nu juist de fout die wij in het zoeken naar beter telkens opnieuw begaan: er is geen grens meer, bij ieder voorstel gaan we er met gemak over.
Daarin zit de meerwaarde van een grondwet: het is de grens die we hebben aangegeven om de onstuitbare creativiteit van de wetgever binnen de perken te houden, en daarom kan een wijziging daaraan slechts met een tweederde meerderheid gebeuren. Maar sinds de heer Tindemans naar de koning trok omdat hij zich van die meerwaarde bewust was, lijkt zelfs onze grondwet 'een vodje papier' geworden.
Plan CD&V
Na N-VA heeft nu ook CD&V een veiligheidsplan. Volgens De Morgen zetten de christendemocraten zich daardoor af tegen het 'gewapend bestuur' en de oorlogsretoriek van N-VA. CD&V wil het respect voor de rechtsstaat behouden, wil geen gespecialiseerde rechtbanken voor terrorisme omdat er al gespecialiseerde magistraten zijn, wil een algemene regeling voor infiltranten en spijtoptanten en wil ook voor wie het terrorisme heeft afgezworen voorwaardelijke vrijstelling na twee derde van de straf.
Welk plan het meeste kans op slagen heeft, is intussen voor iedereen duidelijk. De meerwaarde van het CD&V-plan ligt in de eerbied voor de grens: de rechtstaat blijft overeind, het grondwettelijk verbod op uitzonderingsrechtbanken wordt aangehouden, het gevaar van burgerinfiltranten wordt niet ontkend.
Een erg belangrijke vraag blijft evenwel zonder antwoord: wat te doen met de door een rechter uitgesproken straf?
Profiel
Het profiel van geradicaliseerden werd intussen duidelijk. Bij de overgrote meerderheid gaat het om losgeslagen jongeren die reeds strafbare feiten pleegden, er reeds voor vervolgd of gestraft werden, daar nooit of slechts deels een straf voor uitzaten en zonder enig gevolg of opvang de straat op werden gezet. Dat de toestand waarin zij verkeren de ideale voedingsbodem voor radicalisering vormt, hoeft geen betoog.
Maar ook zij die niet zover gaan, blijven oorzaak van heel wat problemen. Wij noemen het overlast: diefstallen, inbraken, geweld, druggebruik. Het is natuurlijk heel wat minder gewelddadig en spectaculair dan een aanslag, maar als je de voortgezette overlast optelt kom je tot een druk die zwaar op de maatschappij weegt.
Prietpraat
Of je een gewapend of alert bestuur invoert maakt weinig uit als er niets gedaan wordt met het resultaat. Wat helpen huiszoekingen en preventieve aanhoudingen, wie ze ook beveelt, als de straf die de rechter uitsprak niet of willekeurig wordt uitgevoerd? Hoe doeltreffend is om het even welk bestuurlijk of gerechtelijk optreden als de daarop genomen beslissing zonder daadwerkelijk gevolg blijft? Wat hebben wij intussen niet bedacht om toch maar niet te moeten straffen?
Van fouten en gebreken, als het al niet om misdrijven gaat, hebben wij 'disfuncties' gemaakt. Ter vervanging van de gevangenisstraf werd de enkelband bedacht. Die enkelband is geen straf, maar een middel om er toezicht op uit te oefenen. En thuiszitten verschilt erg van opsluiting in een gevangenis.
Voor veelplegers is dat allemaal prietpraat: voor hen is een straf wat zij als straf ervaren, niet wat wij ervan willen maken.
Zand in de ogen
Het leek erop dat het politieke beleid het had begrepen en Geens maakte zich sterk dat hij zou kunnen waarmaken waar rechters al jaren om vragen: de uitvoering van alle gevangenisstraffen volgens de wet. Dat schreef hij al in zijn justitieplan.
Nu blijkt dat de daling van het aantal enkelbanden het gevolg is van de beslissing van dezelfde minister om gedetineerden met een straf korter dan drie jaar sneller vrij te laten, uit de gevangenis of uit elektronisch toezicht, waardoor er plots 200 veroordeelden geen enkelband meer kregen.
Waarom bedriegen wij de veroordeelden, de maatschappij en onszelf?
Politiek opbod
Een rechter kan bij de strafbepaling kiezen uit een uitgebreid palet van mogelijkheden: opschorting, uitstel, probatie, werkstraf, enkelband... Rechters kiezen voor opsluiting wanneer de andere mogelijkheden niet voldoen. Als die straf niet wordt uitgevoerd vernietig je niet enkel de genomen beslissing, maar ook de geloofwaardigheid van het systeem, waarvan ook het gewapend en alert bestuur deel uitmaakt.
Het kan dan een harde waarheid zijn die wij in onze zorgeloosheid liever over het hoofd zien, maar het is en blijft de waarheid: een sanctie of straf is slechts doelmatig als diegene die ze moet ondergaan het ook als dusdanig ervaart. Het is in niets verschillend met wat wij onze kinderen aandoen: wij straffen niet meer omdat het ook van ons een inspanning vraagt, de leraars mogen het niet meer omdat de school er klanten door verliest en justitie straft niet meer omdat wij er geen centen voor over hebben.
Hebben wij die voor gewapend of alert bestuur dan wél? Zijn GAS-ambtenaren minder duur dan justitiepersoneel? Kosten soldaten op straat minder dan cipiers in de gevangenis? Wie zou het personeel betalen dat de burgemeester kan bijstaan in de behandeling van de bestuurlijke maatregelen?
Natuurlijk moet niet iedere straf een celstraf zijn. Als het kan is iedere andere vorm van sanctie beter. Maar het moet kunnen, het moet doelmatig zijn. Als al het andere niet helpt blijft er voor de maatschappij maar één mogelijkheid over: verwijdering. Zolang deze logica niet in ere wordt hersteld is het andere debat over het gewapend of alert bestuur een slag in het troebel water van het politieke opbod.
