Sommige van die denkfouten zijn eerder obscuur (bijvoorbeeld het cheerleader effect, dat ons mensen als knapper doet zien wanneer ze deel uitmaken van een groep), maar andere kunnen ons behoorlijk parten spelen – vaak zonder dat we ons daarvan bewust zijn. Daniel Kahneman, de schrijver van Thinking, Fast and Slow en zowat de peetvader van de gedragseconomie, zou het liefst de overconfidence bias zien verdwijnen. Die verwijst naar het soort optimisme dat regeringen doet geloven dat oorlogen snel en gemakkelijk kunnen worden gewonnen (als Israeli weet hij waarover hij het heeft), en dat investeringsprojecten binnen het vooropgestelde budget zullen worden gerealiseerd, in tegenstelling tot wat de statistieken aantonen. Richard Thaler, een van de allereerste behavioural economists, raadt ons (in een interview met Katy Milkman, een professor aan de Wharton Business School) aan als goed voornemen voor 2016 onze sterke overtuigingen eens kritisch te bekijken, en ons af te vragen wat ons ervan zou kunnen overtuigen dat ze verkeerd zijn.
Zoeken naar bevestiging
Hij heeft het over de confirmation bias, de neiging meer gewicht te geven aan informatie die onze hypotheses en overtuigingen ondersteunt, en al wat er in strijd mee is, weg te cijferen. Deze tendens grijpt niet enkel in op ons gedrag, maar vervormt ook ons wereldbeeld.
Het probleem zit wellicht diep in onze neuronen. Een studie aan de Carnegie Mellon Universiteit stelde vast dat wanneer we een verkeerd oordeel maken, dat vaak te wijten is aan het feit dat het brein eerder als leidraad neemt wat we geloven, dan wat in de wereld rondom ons wordt waargenomen. We selecteren wat in onze kraam past, in het verhaal dat we voor onszelf opbouwen. En hoe sterker we erin geloven, hoe moeilijker het is van dat geloof te worden afgebracht.
In een doorgedreven vorm kan dat leiden tot complottheorieën. Je kent ze wel: de wapperende vlag die Neil Armstrong plantte toont aan dat de maanlandingen nep waren, of de springstoffen die gevonden werden op 11 september 2001, zouden gezorgd hebben voor het instorten van de WTC-torens. Daar lachen we dan een beetje om, maar samenzweringstheorieën hebben mogelijk een zinnige evolutionaire oorsprong. Skepticus Rob Brotherton stelt in zijn boek Suspicious Minds dat een lichte paranoia in ons voordeel kan spelen: het wantrouwen van onze verre voorouders, die in het gedrag van anderen naar tekens van kwade bedoelingen zochten, heeft er mede voor gezorgd dat wij hier nu zijn.
Soms gaat het helaas verder dan wat wantrouwigheid. Fervente antivaxxers blijven vasthouden aan hun overtuiging dat de BMR vaccinatie verantwoordelijk is voor een toename in de incidentie van autisme of ernstige darmproblemen: het feit dat de enige studie die dat verband legde inmiddels grondig is ontkracht, weegt niet op tegen de anekdotes van kinderen bij wie, nadat ze zijn gevaccineerd, een diagnose van autisme of de ziekte van Crohn worden gesteld: post hoc, ergo propter hoc en daarmee afgelopen.
Vaak zie je ook tekens van confirmation bias aan beide zijden van een discussie. Tegenstanders van migratie waren er snel bij om de voorvallen in Keulen op oudejaarsavond ter ondersteuning van hun standpunt in te roepen. Maar ook bij diegenen die de vluchtelingen meer genegen zijn zie je confirmation bias. De cognitieve dissonantie die zou optreden wanneer men moet toegeven dat er onder de daders van de wandaden in Keulen wel degelijk recent aangekomen migranten waren, leidde blogger Frances Coppola ertoe te suggereren (op Twitter) dat het om activisten zou zijn gegaan, betaald om migrantenhaat aan te wakkeren. Weinigen hebben echter de moed achteraf hun misvatting te erkennen zoals Frances dat voorbeeldig deed.
Politieke overtuigingen vormen overigens een dankbaar toepassingsgebied voor de confirmation bias, zoals bleek in een recente twitterdiscussie tussen Andreas Tirez en vele anderen. Daarin ging het nog maar eens om het voor en tegen van cultuursubsidies. Als liberaal vrije markteconoom is Andreas een ideologisch tegenstander van subsidies, terwijl zijn gesprekspartners diep overtuigd zijn van de maatschappelijke waarde van cultuur, en dus het feit dat de overheid voor financiële steun moet zorgen. In zo’n ideologische woordenwisseling laat zo’n vooringenomenheid zelfs de meest intelligente mens wel eens in de val trappen.
Zelfs in het bedrijfsleven zingt de confirmation bias vrolijk rond. Volgens de Harvard Business Review zou een derde van bedrijfsleiders onderzoek gebruiken om vooraf gemaakte keuzes te bevestigen, en niet om na te gaan of hun besluit wel zo degelijk was.
Ikke, netjes in het midden
En er is een tweede voorname denkfout die ons oordeel vertroebelt: de egocentricity bias, de neiging om alles te bekijken, te verklaren en te beoordelen vanuit ons eigen standpunt. Het debat in het Verenigd Koninkrijk rond een mogelijke Brexit wordt bijvoorbeeld gekenmerkt door selectieve lezingen en gekleurde interpretaties van de feiten, zowel in het pro-kamp als in de drie (ja, hoor) anti-kampen. Op basis van dezelfde gegevens zou het EU-lidmaatschap zo voor een gemiddeld Brits huisgezin elk jaar een voordeel van zo’n £ 3.000 (€ 4.000) opleveren, maar een exit zou voor een typisch Brits gezin een jaarlijkse bonus van £ 933 (€ 1.244) betekenen.
In discussies rond ongelijkheid gaan we dat verschijnsel ook vaak vanuit ons eigen standpunt bekijken: wie een veel hoger inkomen heeft dan wij, verdient te veel, en wie het met een hongerloon moet stellen, verdient te weinig. Ons eigen inkomen is dus een goede norm (al mag het altijd wel een beetje meer, natuurlijk). En wanneer we over zeden en gewoonten in andere landen oordelen, vergelijken we uiteraard met die van ons. Net als in het sprookje van Goudlokje en de drie beren hebben we niet te veel, noch te weinig van een eigenschap – we zitten er altijd net tussenin.
Deze bias manifesteert zich niet alleen in onze opinies, onze sociale groep of nationaliteit – hij verleidt er ons ook toe onze successen aan onze vermeende kwaliteiten toe te schrijven, en onze tegenslagen aan externe omstandigheden. Bedrijfsleiders bedienen zich er vaak van om hun vergoeding te rechtvaardigen.
Ook deze denkfout is niet zo moeilijk te verklaren: we zijn nu eenmaal het beste bekend met onze eigen omstandigheden, en die vormen dan een voor de hand liggende maatstaf. En introspectie – nadenken hoe je zelf in een bepaalde situatie zou reageren – is een degelijk vertrekpunt om de wereld beter te begrijpen. Maar wie niet verder redeneert, en dus het eigen standpunt als alleenzaligmakend beschouwt, slaat natuurlijk de plank mis.
De belagers de baas
Hoe kun je je wapenen tegen deze twee belagers van rede en wijsheid?
Hier is al vaker de lof gezongen van het economische denken – het systematisch nagaan wat de keerzijde van de medaille is – en niet enkel de kosten (of de baten, al naargelang je standpunt) te bekijken. Natuurlijk is het leuk vertoeven in het gezelschap van gelijkgezinden – zowel online als in het echte leven – die onze mening delen over de belangrijke zaken des levens. Zo krijgen we dat lekker warme gevoel dat we het bij het rechte eind hebben.
Maar zo ga je steeds meer vastzitten in je overtuigingen. Als je al eens advocaat van de duivel speelt, of je licht opsteekt in kringen die kritisch staan ten opzichte van jouw waarheden, dan kom je te weten hoe stevig die standpunten overeind blijven. Thalers advies is hierin een prima leidraad: stel jezelf de vraag welk feit of welk argument je op andere gedachten zou brengen, en ga daarnaar op zoek. Als je geloof standhoudt onder zo’n kritische confrontatie, dan kan dat ook best een lekker warm gevoel geven – om maar te zwijgen van het gevoel wanneer je echt van mening verandert.
Er is echter nog flink wat werk aan de winkel. Want hoe meer ik om me heen kijk, hoe meer mijn geloof bevestigd wordt dat iedereen (behalve ikzelf) behept is met een confirmation bias om u tegen te zeggen.
