De initieel eerder onverschillige houding van de meeste lidstaten, die Italië en Griekenland, waar het overgrote deel van vluchtelingen binnenkwam, een beetje aan hun lot overlieten, bleek op termijn niet houdbaar. Naarmate meer en meer mensen op de vlucht verder Europa begonnen binnen te trekken, werd het almaar moeilijker voor de staatsleiders om zich in vage gemeenplaatsen uit te drukken. Sommigen zagen Angela Merkel als een lichtend voorbeeld van leiderschap: Duitsland zou dit jaar 800.000 vluchtelingen opnemen. Niet iedereen is overtuigd van de mate waarin het hier om werkelijk leiderschap gaat, eerder dan om het volgen van de publieke opinie in Duitsland. Die Zeit-journalist Marc Brost en hoofdeconoom bij het Centre for European Reform Christian Odendahl hebben zo hun twijfels. En alle goede bedoelingen en mooie woorden van de Europese leiders ten spijt, het welles-nietes spelletje tussen staatshoofden onderling, en met de Europese Commissie rond quota is een pover spektakel.
Misschien was het daarom niet zo opmerkelijk dat het een econoom, eerder dan een politicus, was die voor een van de meest wijze en humane perspectieven zorgde. Al Roth, die de Nobelprijs won voor zijn werk rond het bij elkaar brengen van nierdonoren en –recipiënten, ziet het hervestigen als een ‘matching’ probleem: verschillende vluchtelingen zullen het goed doen in verschillende landen. Hij pleit voor een aanpak die ervoor zorgt dat ze terechtkomen waar ze het meest productief kunnen zijn – “Migrants aren’t widgets” (‘Migranten zijn geen dingen’), is de titel boven zijn stuk.
Dat staat haaks op de letter én de geest van de Dublinconventie die de allocatie van asielzoekers regelt op een eerder bureaucratische manier, en die de EU-lidstaten de kans geeft de verantwoordelijkheden als de spreekwoordelijke hete aardappel door te schuiven. Volgens de logica van dit systeem moeten migranten worden teruggestuurd naar landen waar ze niet wensen te wonen, en die hen niet wensen te ontvangen – de antithese van het matching probleem van Al Roth.
Een verdedigbaar schokeffect?
De beelden van het Syrische jongetje dat net als zijn moeder en broer verdronk toen ze van Turkije naar Griekenland probeerden te komen, waren tegelijk schokkend en futiel. Er kwam felle kritiek op de kranten die ze publiceerden en op de gebruikers van de sociale media die ze uitgebreid deelden: ze zouden inspelen op de voyeuristische drang naar sensatie van de massa. Het was overigens niet zo dat Aylan Kurdi het eerste jonge slachtoffer was in de migratiestromen die al maandenlang aan de gang zijn: wat maakte dit nu zo anders, tenzij de grafische, expliciete manier waarop de beelden de gevoelige snaar van lezers en kijkers konden bespelen?
Toch blijken precies deze beelden een belangrijke rol te hebben gespeeld in de evoluerende publieke opinie, in het bijzonder in het Verenigd Koninkrijk. De voorpagina’s van tabloids als The Sun en The Daily Mail illustreren dat glashelder, en ook in het editoriaal was er sprake van een bescheiden bocht: “Vandaag spoort The Sun David Cameron aan om diegenen te helpen die zich in een strijd op leven en dood bevinden zonder dat ze daarvoor verantwoordelijk zijn”. Misschien is het soms nodig dat we onze principes over wat wel of niet in de krant of op TV kan opzij schuiven, als de publicatie van schokkende, verwerpelijke beelden een goed resultaat kunnen hebben. Zo verzamelde een petitie voor de Britse regering om meer vluchtelingen toe te laten op enkele dagen ruim 400.000 handtekeningen.
Dit fenomeen staat bekend als saliency bias, de neiging om sterker te worden beïnvloed door wat in het oog springt. Liefdadigheidsinstellingen maken al langer gebruik van foto’s van de personen aan wie ze steun verlenen om donateurs te werven en ze dieper in de zak te laten tasten. Het effect is dat wat abstract is en ver verwijderd op die manier een stuk dichter bij ons bed komt: het beeld van een individueel, zichtbaar slachtoffer is vele keren sterker dan duizenden anonieme lijdende personen.
Het verdrinkende kind van de buren
De hartverwarmende reactie van burgers die de vluchtelingen die bijna letterlijk op hun drempel staan, van de Griekse eilanden tot Munchen, en van Boedapest tot Brussel en Calais, illustreert verder hoe sterk de reactie is op wat nabij is of aanvoelt.
Filosoof Peter Singer schreef in 1971, ten tijde van de hongersnood in Bangladesh, een essay onder de titel ‘Famine, Affluence and Morality’ (‘Hongersnood, Overvloed en Ethiek’), met daarin de volgende passage:
Wanneer ik langs een ondiepe vijver loop en ik zie een kind dat aan het verdrinken is, moet ik ernaartoe waden en het kind eruit halen. Dit betekent dat mijn kleren modderig zullen worden, maar dat is van geen betekenis, terwijl de dood van het kind zeer onwenselijk is.
Zijn argument is dat, in een dergelijke situatie waarin een verdrinkend kind kan worden gered, het ieders morele plicht is dat ook te doen, ondanks de mogelijke schade of kost – maar ook dat de geografische afstand geen rol mag spelen: verderop schrijft hij:
Het maakt geen verschil of de persoon die ik kan helpen het kind van de buren is, of een Bengali wiens naam ik nooit zal weten, tienduizend mijl verderop.
Er zijn mensen die zich meteen vragen stellen bij de kosten – bijvoorbeeld de 120 miljoen euro extra aan leeflonen – die het opnemen en ondersteunen van vluchtelingen met zich mee gaan brengen. Zij zijn, in Singers metafoor, diegenen die aarzelen om de vijver in te gaan, omdat ze hun dure pak niet willen vernielen.
Maar Singers metafoor geeft vooral perfect de ‘ver van ons bed’ problematiek weer voor diegenen die wel zonder meer de vijver instappen, want we zijn toch eerder bereid om het kind van de buren te redden dan om hetzelfde te doen voor een onbekend kind in Bangladesh. Wie echt de waarden van Europa wil vrijwaren, mag nochtans geen onderscheid maken tussen wie dicht bij zijn bed is en wie er ver van verwijderd is. Wie dat wel doet, en op die manier het sluiten van grenzen, het bouwen van afsluitingen, of het terugduwen van boten rechtvaardigt om zo de vluchtelingen ver van ons bed en uit het zicht te houden, heeft weinig uitstaans met een humanitair Europa, dat zich beroept op de mensenrechten en de Conventie van Genève.
Ook verder van ons bed zijn mensen in nood
De respons van burgers, zoals de vrijwilligers in Munchen, op de vluchtelingen die met tienduizenden in hun stad of dorp aankomen, is een ontroerend tegengif tegen het beleid van sommige politici. Maar het is belangrijk dat we, ook hier, niet meegesleept worden enkel door wat dicht bij ons bed gebeurt. Er zijn naar schatting 350.000 vluchtelingen die Europa hebben bereikt sedert het begin van 2015. Dat lijkt een gigantisch aantal, maar dat vertegenwoordigt nauwelijks 0,07% van de totale Europese bevolking.
Veel belangrijker is dat het gaat om amper 3% van in totaal bijna 4 miljoen vluchtelingen uit Syrië, en nog eens bijna 6 miljoen uit Irak, Eritrea, Somalië, Soedan en Afghanistan. Het aantal vluchtelingen in Europa verdwijnt in het niets in vergelijking met de 1,9 miljoen vluchtelingen in Turkije, de 1,2 miljoen in Libanon, de 1,5 miljoen in Pakistan en de 650.000 in Jordanië.
Ook deze vluchtelingen, die de reis naar Europa niet kunnen of durven te maken, hebben recht op aandacht en steun, ook al zijn ze ver van ons bed.
