Het concept van een damesmenu komt wat anachronistisch, zelfs seksistisch, over in deze eeuw, en het mag dan ook niet verrassen dat het wat in onbruik lijkt te zijn geraakt. Maar het vervult, zo vertellen betrouwbare bronnen mij, nog wel eens een functie bij zakenlunches of –diners. De reden is dezelfde: de uitnodigende partij wil niet dat een genodigde zich beperkt zou voelen wat betreft hun keuze.
Toch is er iets paradoxaals aan deze situatie: prijzen hebben immers vaak een signaalfunctie. Wanneer we iemand een geschenk geven, willen we best graag dat de gelukkige ontvanger een idee heeft hoeveel hij of zij geapprecieerd wordt. Het gespendeerde bedrag is daarvoor een goede graadmeter, maar desondanks laten we zelden het prijskaartje aan een geschenk hangen – we hopen dat de aard van het cadeau de boodschap adequaat overbrengt. Zo ook bij de blinde menu’s – het type etablissement projecteert wellicht voldoende de idee dat de gerechten aan de prijzige kant zijn, zonder zo vulgair te moeten zijn ze ook werkelijk te onthullen.
GEEN MARKT ZONDER PRIJZEN
In het algemeen speelt een prijs echter enkele veel belangrijkere rollen. In een markt bestuurt de prijs van goederen en diensten de onzichtbare hand van Adam Smith, die ervoor zorgt dat ieders eigenbelang ook ten voordele van de maatschappij werkt. Hij betekent een signaal voor producenten en consumenten: een stijgende prijs geeft een relatieve schaarste aan, en zet leveranciers ertoe aan de productie te verhogen; wanneer het marktaanbod te groot is stimuleert een dalende prijs hogere consumptie zodat het overschot verdwijnt.
Daarnaast is de prijs een prikkel waarmee consumenten hun voorkeur te kennen te geven aan producenten: als zwarte schoenen meer in trek komen dan hun bruine equivalent, dan zullen daarvan de prijzen stijgen. Leveranciers zien daar een kans om meer winst te maken, en zullen dus meer zwarte, en minder bruine schoenen gaan produceren. Tenslotte zorgen prijzen voor het rantsoeneren van schaarse goederen en diensten waarvoor de vraag hoger is dan het aanbod: hogere prijzen ontmoedigen immers de vraag.
Zonder die prijs is het niet zo eenvoudig dat signaal te geven, veranderende voorkeuren vast te stellen, of excessieve vraag terug te brengen, en dan moeten noodgedwongen andere maatregelen gaan spelen. Een voorbeeld is het fileprobleem op de wegen: in afwezigheid van een mechanisme als rekeningrijden krijg je dan lange files: de kost van die inefficiëntie wordt dan in verspilde tijd betaald en niet in geld.
THE ENGLISH PATIENT
Een ander voorbeeld is de gezondheidszorg in het Verenigd Koninkrijk. Daar is de NHS, de venerabele National Health Service, in principe althans, gratis bij het gebruik. Je betaalt er helemaal niets voor een consultatie bij de huisarts, voor een raadpleging bij een specialist, of voor een operatie – gepland, of als spoedgeval. Sommige burgers hebben recht op gratis medicatie, en wie daarop geen aanspraak kan maken betaalt een vaste prijs per medicijn (momenteel £8.05, of zo’n 10 euro), ongeacht de werkelijke kostprijs.
Het is niet verwonderlijk dat deze geforceerde blindheid voor de kosten het gedrag van de patiënten beïnvloedt. Engeland telt ongeveer 6,8 huisartsen per 10.000 mensen (ter vergelijking, België heeft er ongeveer 15.000, of 13,6 huisdokters per 10.000, exact het dubbele). De Engelse artsen voeren samen jaarlijks zowat 340 miljoen consultaties uit – ruim 9.000 per dokter, die elke patient gemiddeld 6,36 keer per jaar ziet. In België zijn er bijna 33 miljoen huisartsenconsultaties (een goede 2.000 per dokter), dus net iets minder dan 3 consultaties per patiënt per jaar.
Is de Engelse burger twee maal zo ziek als de Belgische? Onwaarschijnlijk. Maar omdat de enige “kost” om je huisarts te zien het maken van de afspraak en de verplaatsing van en naar de praktijk is, gaat men in Engeland veel gauwer naar de dokter, dan in België waar een – zeer accuraat genaamd – remgeld bestaat.
BLIND MEDISCH GEDRAG
Het zijn echter niet alleen de patiënten die bijdragen tot het inefficiënt gebruik van de beschikbare middelen. Ook de medici zelf spelen een rol. De Academy of Medical Royal Colleges, een koepelorganisatie voor alle medische beroepen in Groot Brittannië, publiceerde vorige maand een rapport dat aan de hand van 16 case studies aantoont hoe ander gedrag tot aanzienlijke besparingen, en zelfs tot lagere koolstofuitstoot kan leiden.
In veel gevallen gaat het ook hier om keuzes die worden gemaakt omdat de kosten ervan onduidelijk, of gewoon verborgen zijn. Het kan om directe kosten gaan, zoals overgebruik van bloedonderzoeken, het voorschrijven van dure medicatie in plaats van goedkopere alternatieven, en het al te gauw doorverwijzen voor een scan. Maar ook de indirecte kosten zijn zelden gekend, bijvoorbeeld wanneer bejaarde patiënten vallen ten gevolge van slecht afgestemde medicatie en moeten worden opgenomen, wanneer onduidelijke communicatie tussen artsen het ziekenhuisverblijf langer maakt, of wanneer operaties met vertraging worden uitgevoerd omdat essentiële materialen niet beschikbaar zijn.
Het rapport berekent bijvoorbeeld dat betere richtlijnen voor diagnoses het aantal röntgenfoto’s met 20% zou verminderen – een jaarlijkse besparing van £220 miljoen. Een betere zichtbaarheid van de werkelijke kostprijs van elke scan zou een flink stuk helpen bij het veranderen van een het voorschrijfgedrag. Hetzelfde geldt bij de andere voorbeelden van inefficiëntie: ook daar zijn besparingen van 10% of meer zeker mogelijk.
GEEN HEILIGSCHENNIS MEER
De motieven van een gastvrouw of gastheer om gebruik te maken van een blind menu hebben vooral te maken met beeldvorming: als de waarde van het dusdanig geschapen imago de kostprijs van het duurste gerecht overstijgt is de transactie in elk geval een succes. Dezelfde goede afloop zien we helaas niet in de meeste andere scenario’s.
Wanneer we keuzes maken zonder ons voldoende bewust te zijn van de uiteindelijke consequenties, is het geen wonder dat die keuzes niet optimaal zijn. Naast de baten horen ook de kosten thuis in de afweging die elke beslissing is. Onvoldoende zicht op de kosten is vaak een belangrijke oorzaak van verspilling en inefficiëntie, vooral in complexe organisaties.
Zelfs in de NHS wordt de idee van een soort remgeld voor een huisartsenconsultatie niet langer als complete heiligschennis beschouwd – en dat wil wat zeggen.
