Daarnaast hebben we ook de neiging om ongeluk aan factoren buiten ons om toe te schrijven, maar successen aan onze eigen inbreng (dat laatste fenomeen is een voorbeeld van de zogenaamde fundamentele attributiefout, dat men wel eens self-serving bias noemt).
Desondanks wordt succes, en in het bijzonder materieel succes, door sommigen toegeschreven aan externe toevalsfactoren eerder dan aan eigen inzet. In dat geval is het rechtvaardig de vruchten van dit toeval billijker te verdelen over iedereen, vooral wie niet zoveel geluk heeft gehad. Dat is de stelling die o.m. Andreas Tirez in een column in De Tijd inneemt.
Deze stelling schijnt gebouwd te zijn op twee belangrijke principes: (a) omdat rijkdom het gevolg is van toeval, kan wie rijk is geen morele aanspraak maken op deze rijkdom, en dit rechtvaardigt het belasten en herverdelen ervan; en (b) omdat rijkdom het gevolg is van toeval, heeft het belasten ervan weinig of geen negatieve gevolgen voor de economische activiteit. In hoeverre kunnen we dat inderdaad aannemen? Het eerste punt komt in dit artikel aan bod; het tweede punt in een volgend artikel.
VELE VORMEN VAN TOEVAL
Toeval is complexer dan op het eerste zicht lijkt. Men wordt toevallig in een bepaald land, of met bepaalde genen geboren. Men wordt toevallig opgevoed in een bepaalde familie, of men ontmoet toevallig een toekomstige werkgever of zakenpartner. Men vindt toevallig een gat in de markt voor voorschriftvrije geneesmiddelen, men schrijft een boek waarvan er toevallig miljoenen over de toonbank gaan, of men ontdekt toevallig penicilline. Men erft toevallig een fortuin, of men breekt zijn ruggengraat in een toevallig ongeval. Deze vormen van toeval zijn niet allemaal identiek of zelfs equivalent.
Een fundamentele vraag die opduikt wanneer we het over toeval en geluk hebben is deze: in welke mate oefenen we controle uit in een situatie waarin toeval een rol speelt? Twee moraalfilosofen, Bernard Williams en Thomas Nagel hebben dit vervat in het zogenaamde Control Principle (CP). Dit stelt dat we enkel moreel aansprakelijk kunnen zijn voor datgene wat afhangt van factoren die we controleren. Dat geldt zowel voor negatieve resultaten (bijvoorbeeld wanneer we iemand schade berokkenen) als voor positieve (bijvoorbeeld wanneer we baten ondervinden). Een logisch gevolg van het CP is dat twee mensen die enkel van elkaar verschillen in factoren die buiten hun controle liggen niet verschillend mogen worden beoordeeld (zie Moral Luck, Stanford Encyclopedia of Philosophy).
DE UITKOMST ZEGT NIET VEEL
Wanneer men de loterij wint, dan is dat voor een deel (een gelukkig) toeval, maar er is ook een element van controle: men heeft de weloverwogen daad gesteld een lot te kopen. Zonder lot geen winst. Wanneer men zijn woning overstroomd ziet na een zondvloed dan is dat zeker voor een deel pech: aanhoudende regen is een toevallige gebeurtenis. Maar wanneer men zijn huis heeft gebouwd in het overstromingsgebied van de rivier, dan is het resultaat niet meer zo toevallig.
De uitkomst alleen vertelt ons dus niet veel over de hoeveelheid geluk, in tegenstelling tot de hoeveelheid controle die een actor heeft in een situatie. Duncan Pritchard, een Schots filosoof, illustreert dit aan de hand van een hypothetische wedstrijd tussen een olympisch kampioen en een amateur. Wanneer de medaille-houder de wedstrijd wint, dan is dat niet of nauwelijks het gevolg van geluk, maar eerder van intense training en inherente fysieke capaciteit. Wanneer de amateur het echter haalt zal dat, ceteris paribus, wel het geval zijn (bijvoorbeeld omdat de kampioen struikelt).
Het CP is verbonden met het concept van moreel geluk. Andrew Latus observeert hoe we geneigd zijn veel strenger te oordelen over een “ongelukkige” dronken bestuurder die een kind doodrijdt dan over een “gelukkige” dronken bestuurder, zelfs als is het enige verschil tussen de twee het feit dat de eerste persoon de pech had dat een kind zich op zijn weg bevond. Een ander voorbeeld uit een paper van Hafer en Gresham: stel een schutter mikt op een doel op een openluchtschietstand, maar mist compleet. Hij raakt echter een 10-point mannetjeshert dat toevallig achter een struik verderop stond. Verdient hij applaus voor zijn onverwachte trofee, ook al was het geen weloverwogen schot? Als dit zou gebeuren buiten het jachtseizoen, hoort hij dan een boete te krijgen?
DE COMPONENTEN VAN MOREEL GELUK
Thomas Nagel identificeert verschillende onderdelen in moreel geluk al naargelang waar het ingrijpt:
- resultant luck – toeval in de uitkomst (zoals in het voorbeeld van de dronken chauffeur),
- constitutive luck –toeval in het persoonlijke karakter (bijvoorbeeld bepaald door genen en opvoeding), en
- circumstantial luck –toeval in de omstandigheden (een officier in een concentratiekamp tijdens WO II zou wellicht een kalm en onschadelijk leven hebben geleid mochten de Nazi's nooit aan de macht zijn gekomen in Duitsland.).
Hoe manifesteren deze componenten zich in de praktijk, in het bijzonder wanneer het over inkomen of materiële baten gaat? In sommige gevallen zijn toevallige omstandigheden voldoende om een (relatief) voordeel te genieten. Erfenissen zijn een voor de hand liggend voorbeeld: in een rijke familie geboren worden volstaat doorgaans ruimschoots. Maar ook het land waarin men woont kan de enige factor zijn: wie geen werk heeft in België kan van een uitkering genieten, een voordeel dat helaas niet beschikbaar is voor iemand in Malawi. Het verschil in beide gevallen is uitsluitend een kwestie van circumstantial luck.
HET SLUITSTUK: CAUSALITEIT
Wanneer het gaat om materiële voordelen die voortvloeien uit een professionele carrière – of dat nu als zanger, voetballer, ondernemer of directielid is – lijken deze types van geluk weliswaar een nodige, maar niet echt een voldoende factor te zijn. Nagel definieert dan ook een vierde factor, causal luck of oorzakelijk geluk. De vraag die hier rijst is of het wel degelijk om geluk gaat, en Nagel zelf ziet hier het klassieke probleem van vrije wil. Gaat het hier echt om toeval of geluk, en zijn onze handelingen werkelijk helemaal niet onder onze controle?
Of hebben we toch greep op wat we doen, al is het maar ten dele? In dat geval zijn wij zelf een essentiële factor in de uiteindelijke uitkomst. Zelfs wanneer we opgroeien in het juiste land en in de juiste familie (circumstantial luck), een goede opvoeding en de juiste genen genieten (constitutive luck), en de – achteraf bekeken – juiste keuze van werkgever of markt maken (resultant luck), dan nog is er een causale factor nodig. Het zelfde geldt overigens voor de dronken bestuurder: al dan niet achter het stuur kruipen ligt binnen zijn macht, en is geen toevalsfactor.
Toeval kan zonder twijfel de uitkomst van een reeks gebeurtenissen beïnvloeden. Maar bijna altijd is er een actie, een inspanning nodig om een bepaalde (positieve of negatieve) uitkomst te realiseren. We stellen als maatschappij een dronken bestuurder die iemand doodrijdt verantwoordelijk voor de dood van zijn slachtoffer (ook al is het toeval dat die persoon zich op zijn weg bevond) omdat hij de essentiële materiële daden stelde die tot het dodelijke voorval leidden.
Als we consistent willen handelen, dan zouden we ook moeten aanvaarden dat diegenen die – mede – dankzij toeval een hoog inkomen genieten daarvoor verantwoordelijk zijn. Net zoals de dronken chauffeur zijn zware straf verdient, zo heeft de chançard (m/v) die een succesvol bedrijf leidt, die veel boeken of muziek verkoopt, of die aan de top van haar of zijn sport staat, immers recht op het op die manier verworven inkomen.
