Ruim twintig jaar geleden werkte Frédéric Brochet, destijds een doctoraalstudent oenologie (de studie van wijn) voor zijn proefschrift aan het catalogeren van de descriptoren die wijnproevers gebruiken. In een experiment vroeg hij 54 studenten aan de faculteit oenologie van de universiteit van Bordeaux (waar anders!) een witte (sémillon en sauvignon) en een rode (cabernet-sauvignon en merlot) Bordeaux-wijn te proeven.
Ze moesten vervolgens uit een lijst van geurdescriptoren diegene kiezen waarvan ze vonden dat ze overeenkwamen met de wijnen (ze konden ook zelf nieuwe descriptoren opgeven). Een week later werd hetzelfde panel uitgenodigd om dezelfde wijn opnieuw te proeven, waarbij elke deelnemer de volledige lijst met descriptoren ontving die hij of zij een week eerder had geproduceerd, alfabetisch gerangschikt en zonder enige indicatie welke descriptor was gebruikt voor de rode of de witte wijn.
Voor elk van de descriptoren werd hen gevraagd aan te geven in welke van beide wijnen het karakter van de descriptor het meest intens tot uiting kwam. Er was echter een bijzondere wending deze keer: de rode wijn was in feite de witte wijn, waaraan een neutrale rode kleurstof was toegevoegd.
Desondanks schreven ze dezelfde descriptoren die ze eerder voor de echte rode wijn hadden gebruikt toe aan de valse rode wijn. Ze interpreteerden het feit dat de wijn rood van kleur was als een rotsvast signaal dat ze werkelijk rode wijn proefden.
De voorspellende geest
Een veelgebruikt model voor het functioneren van onze geest is dat hij werkt als een voorspellende machine. Hij creëert een beeld van de wereld op basis van wat we in ons geheugen hebben opgeslagen, verifieert dit voortdurend met de input van onze zintuigen en past het aan wanneer dat nodig is.
Omdat de wereld vaker overeenstemt met wat we ervan weten dan dat hij ervan afwijkt, hoeven we zo niet elke milliseconde het hele plaatje opnieuw te reconstrueren en moeten we alleen verwerken wat verschilt, als dat het geval is. Zeer efficiënt!
Soms is deze aanname van overeenstemming zo sterk, dat latere tekens van het tegendeel genegeerd worden. Dit is wat er gebeurde bij de wijnologen in opleiding. Ondanks hun relatief jeugdige leeftijd hadden ze, als Fransen, wellicht al talloze keren wijn kunnen proeven voor ze aan hun cursus begonnen.
En iedere keer zullen ze de kleur correct hebben geassocieerd met de aard van de wijn. Maar onze geest maakt niet automatisch een onderscheid tussen waargenomen feiten (“dit ziet eruit als rode wijn”) en de betekenis die we ermee associëren (“dit is rode wijn”).
Hoewel ze in werkelijkheid twee glazen witte wijn kregen, was het een feit dat aan een van die glazen een rode kleurstof was toegevoegd. Ze hadden dat geïnterpreteerd als een ondubbelzinnig teken dat er echte rode wijn in zat – en die overtuiging was zo sterk dat ze de informatie negeerden die hun neus hen gaf.
Ik moest aan dit opmerkelijke onderzoek denken toen, na de presidentsverkiezingen in Rusland van afgelopen weekend, werd gemeld dat Vladimir Poetin 87,8% van de stemmen had behaald. Dit geciteerde resultaat is een feit.
Maar terwijl sommige politieke leiders, van de Chinese president Xi Jinping en de Indiase premier Narendra Modi tot de Iraanse president Raisi en de Noord-Koreaanse leider Kim Jong Un, Poetin feliciteerden met zijn indrukwekkende overwinning, werden de verkiezingen in Europa bestempeld als "pseudo-verkiezingen" (door de Duitse president Steinmeier) en "noch legaal, vrij of eerlijk" (door het Poolse ministerie van Buitenlandse Zaken), en beschreven als een "imitatie van verkiezingen" (door de Oekraïense president Zelensky), "zogenaamde verkiezingen" door de woordvoerster van de Duitse premier Scholz, Christina Hoffmann.
Hetzelfde feit (87,8% van de stemmen), maar twee zeer verschillende interpretaties (een massaal signaal van vertrouwen van het electoraat, of massale fraude).
Het is verleidelijk om een van deze twee interpretaties als de enige juiste te beschouwen, en de andere als feitelijk en moreel verkeerd. Het probleem is dat dit mogelijk is voor allebei de interpretaties: natuurlijk heeft je eigen kant gelijk en is de andere kant verdorven. Maar geen van beide partijen kan de tegenstanders overtuigen van hun ongelijk.
Beide partijen kunnen argumenten aanvoeren voor hun eigen positie, maar die worden meteen verworpen door de andere partij. Dus houden beide partijen zich aan hun eigen, heel verschillende waarheid, op basis van dezelfde feiten.
Ongelijksoortige interpretaties
Zulke situaties komen vaak voor, misschien wel veel vaker dan we ons realiseren. De afgelopen dagen is er wat commotie geweest rond een uitspraak van de voormalige Amerikaanse president en huidige presidentskandidaat Donald Trump. De krantenkoppen lieten weinig aan de verbeelding over. NBC schreef: "Trump zegt dat er een 'bloedbad' komt als hij de verkiezingen verliest". De Guardian kopte: "Trump voorspelt 'bloedbad' als hij de verkiezingen verliest".
Zelfs gezien de reputatie van Trump om geregeld schokkende uitspraken te doen, zullen velen zich toch wel even hebben afgevraagd: "Zei hij dat nu echt?". En de bijbehorende videoclips bevestigden dat hij dat inderdaad echt deed.
Alleen werd daarbij vaak de bredere context van de uitspraak weggelaten, namelijk dat Trump het had over het lot van de Amerikaanse auto-industrie, waarin een slachting zou plaatsvinden als hij niet zou worden verkozen en vervolgens 100% invoertarieven zou heffen op in Mexico geassembleerde Chinese auto's.
Talloze mensen zullen de krantenkoppen echter letterlijk hebben geïnterpreteerd, en tot de conclusie zijn gekomen dat de voorspelling verwees naar het geweld dat zou losbarsten als Trump de verkiezingen zou verliezen. Eens te meer trekt niemand de feiten (wat Trump zei) in twijfel, maar was het de (ontbrekende) context die de interpretatie bepaalde: Trump riep openlijk op tot geweld.
Alsof het mijn punt over de alomtegenwoordigheid van dergelijke situaties verder wilde ondersteunen, kwam deze week nog een voorbeeld onder mijn aandacht. In een BBC-reportage uit Pakistan stond een journalist klaarblijkelijk verslag uit te brengen vanop een brug over een drukke autoweg in Islamabad.
Wanneer je de achtergrond aandachtig bekijkt, blijkt echter dat het beeld in een lus staat: om de vijftien seconden zie je dezelfde bus verschijnen. Was de reporter echt waar ze zich voordeed? Een enkele commentator merkte op dat het hooguit om luie montage ging, en niet om bewust bedrog: "standaardpraktijk in redactiekamers, niet bedoeld om te misleiden, maar om de locatie weer te geven van waaruit de verslaggever zijn reportage brengt".
Veel meer reacties waren minder vergevingsgezind en beschuldigden de BBC van fraude, bedrog en leugens. Ook hier weer: hetzelfde feit (de achtergrond was niet echt) en verschillende interpretaties (onbekwaamheid, of bewijs van kwaad opzet).
Ons uitgangspunt is zelden een open geest. Vaak hebben we van bij het begin al een duidelijk beeld van wat de waarheid is – Poetin is een kwaadaardige dictator of een sterke, nationalistische leider. Trump is een krankzinnige autocraat of de man die opkomt voor Amerikaanse arbeiders. De BBC is tendentieus en onbetrouwbaar of laat een steek vallen bij het toepassen van courante technieken.
We hebben niet enkel eerdere ervaringen en herinneringen, maar we hebben ook vooroordelen en vooringenomenheden, sympathieën en antipathieën, loyaliteiten en aversies. Al deze zaken geven vorm aan onze overtuigingen, lang voordat er feiten op het toneel verschijnen. Wanneer dat uiteindelijk gebeurt, zijn we geneigd ze te gebruiken als bevestiging voor die overtuigingen.
Het onderscheid tussen de feiten, waarover zelden twijfel bestaat, en de waarheid zoals die in onze verbeelding bestaat, vervaagt dan heel makkelijk, waardoor de feiten een onbetwistbaar bewijs voor onze waarheid worden. En het is moeilijk om die neiging te weerstaan, maar dat betekent niet dat het niet de moeite waard is om het te proberen, en op zijn minst rekening te houden met de mogelijkheid dat er andere interpretaties kunnen bestaan.
Dat wijnexperiment neemt overigens ook nog een ironische wending: het wordt vaak naverteld zonder te vermelden dat de inepte 'experten' in feite studenten waren. Zou dit kunnen zijn omdat het meer voldoening geeft experten van hun voetstuk te halen dan groentjes in het vak, of omdat studenten niet thuishoren in een verhaal dat de spot wil drijven met wijnsnobs? I rest my case.
