Welke eigenschappen maken mensen eigenlijk uniek onder de diersoorten? Van de voor de hand liggende kandidaten blijken vele een kwestie van gradatie te zijn. Intelligentie, taal, maatschappelijke structuren en neiging tot samenwerken vinden we immers in mindere of meerdere mate ook bij andere soorten terug.
Andere zijn wat omstreden: sommige dieren lijken tekenen van zelfbewustzijn, bewustzijn en emotie te vertonen. Eén kenmerk lijkt echter afwezig in de dierenwereld, terwijl het alomtegenwoordig is in een groot deel van de menselijke samenleving: (financiële) schuld. Misschien is dat wel de reden waarom we er soms moeilijk over kunnen redeneren.
Niet zo happig om te lenen
Een paar jaar geleden was ik betrokken bij een project voor een consumentenbank die actief is in meerdere landen. Het ging onder meer over het verstrekken van duidelijke, accurate en nuttige informatie over de voordelen en risico's van typische financiële producten, zoals leningen en spaar- en beleggingsvormen.
Een bijzondere uitdaging voor de bank was hoe sterk uiteenlopend de attitudes waren tegenover schulden in de verschillende landen. Hypotheekleningen waren het meest geaccepteerd (maar niet in alle landen écht de norm), terwijl persoonlijke leningen, en in sommige landen zelfs zakelijke leningen, veel minder populair waren.
Deze intrigerende terughoudendheid om geld te lenen (of uit te lenen) komt misschien het best tot uiting in Hamlet van Shakespeare, wanneer Polonius zijn zoon Laertes adviseert: "Leen nimmer geld, en schiet het ook niet voor", maar waarschuwingen over lenen gaan nog veel verder terug naar de vroege bijbelse tijden. In het Nederlands en het Duits draagt het woord ‘schuld’, met zijn duidelijke morele connotatie, nog verder bij tot het ongewenste imago. Is de terughoudendheid om geld te lenen dan eigenlijk irrationeel?
Je hoort de term 'irrationeel' vaak, maar bijna net zo vaak is hij slecht gedefinieerd. Of iets al dan niet rationeel is, kun je alleen bepalen als je goed begrijpt wat het doel is dat wordt nagestreefd. Bij zakelijke leningen gaat het meestal om financiële opbrengsten.
De investering waarvoor het geld wordt geleend – bijvoorbeeld de kettingzaag van een boomchirurg, de bestelwagen van een melkboer (die bestaan nog steeds in het Verenigd Koninkrijk!) of een complete halfgeleiderfabriek – wordt gebruikt om inkomsten te genereren. Zolang die meer bedragen dan de kosten voor het aflossen van de schuld, is lenen zinvol: er blijft immers geld over nadat de lening was terugbetaald.
Een persoonlijke lening voor een nieuwe keuken of een nieuwe auto of om de kerstuitgaven te financieren is echter wat anders. Die is geen financiële investering, maar een instrument om een kastekort te overbruggen om iets te kopen dat gemak of plezier oplevert. Zolang het gebrek aan geld tijdelijk is, hoeft dit geen probleem te zijn.
Als je aan het einde van de maand geld over hebt dat je een paar jaar zou kunnen opsparen om dan de keuken of de auto met contant geld te kunnen kopen, maar je wil die liever nu, dan kan een lening een goed idee zijn. Ook als je in februari een bonus krijgt waarmee je de kerstuitgaven kunt betalen, kan een lening zinvol zijn totdat die bonus op je rekening staat. Het kost je rente, maar je kunt de aankoop vervroegen.
Sommige mensen vinden het echter gewoon verkeerd om geld te lenen voor zulke frivole uitgaven. In hun ogen betekent verstandig financieel beheer dat je spaart voor wat je wil voordat je het koopt.
Echte spaarvarkens zijn misschien bijna verdwenen nu zelfs 8-jarigen bankrekeningen en betaalpasjes hebben, maar het principe lijkt nog steeds te gelden voor veel kinderen wanneer ze financiële discipline aangeleerd krijgen: eerst sparen, dan uitgeven. Dit kan een rol spelen in de redenering van mensen die geen persoonlijke lening willen aangaan om niet te hoeven wachten tot ze genoeg gespaard hebben.
Maar alleen volgens de meest draconische definitie van de term kan dit gedrag als irrationeel worden beschouwd. Het afsluiten van een lening is overigens een transactie met zowel een baat (eerder kunnen genieten van de aankoop) als een kost (de rente op het geleende bedrag).
Het is volkomen rationeel om de transactie als onaantrekkelijk te beoordelen als de baat niet groter is dan de kost. En zelfs als het voordeel opweegt tegen de kosten van de rente, is het mogelijk dat je dat bedrag liever zou uitgeven aan iets wat nog meer voordeel oplevert.
Overtuiging, altijd overtuiging
Eén soort lening blijkt die terughoudendheid om te lenen te trotseren. Veel mensen streven naar een eigen huis, maar slechts weinigen kunnen het zich veroorloven om tegelijkertijd te huren en te sparen.
De oplossing is het afsluiten van een hypotheek. Misschien is het wel omdat, in tegenstelling tot leningen om een nieuwe keuken of een nieuwe auto te financieren, een hypotheeklening het dichtst in de buurt komt van een financiële investering, dat ze de meest aanvaardbare vorm van schuld is.
Voor de meeste ontleners betekent dit dat ze elke maand een bepaald bedrag betalen gedurende typisch 20 of 25 jaar. Maar af en toe hebben sommigen een financiële meevaller, zoals een grote erfenis of misschien zelfs een winst in de loterij. Dat schept dan de kans om de hypotheek vervroegd af te lossen. Is dat dan irrationeel?
Onlangs zag ik een tweet waarin een vastgoedbelegger iemand hekelde die een uitstaande hypotheek van 300.000 dollar (275.000 euro) tegen een rente van 3,25% had afgelost. Zijn argument was dat dit bedrag risicovrij kan worden belegd tegen een hogere rente (in schatkistpapier dat momenteel meer dan 4% opbrengt), en dat dit daarom een domme zet was, die getuigde van gebrek aan rekenvaardigheid.
Niet alleen liet hij gratis geld op tafel liggen (het verschil tussen de inkomsten die hij zou krijgen uit de obligaties en de rente die hij betaalde op zijn hypotheek), hij zette ook een liquide actief (300.000 dollar in onmiddellijk beschikbare middelen voor eventuele noodgevallen) om in een illiquide actief (zijn huis). Een duidelijk geval van irrationele terugbetaling van een rationele lening, dus.
Maar, zoals een commentator op Twitter, financieel analist Barry Ritholtz, opmerkte, misschien is het precies dit perspectief zelf dat dom is, omdat het geen oog heeft voor de menselijke psychologie. Mensen verschillen immers in hun houding ten opzichte van risico's, schulden en onzekerheid. Het was een goede herinnering dat we voorzichtig moeten zijn met het beoordelen van andermans keuzes en beslissingen als irrationeel.
Onze houding ten opzichte van risico's, schulden en onzekerheid – en ook over ongeveer alle andere zaken – is geworteld in onze overtuigingen. En hoe rationeel we ook denken te zijn, uiteindelijk zullen onze keuzes en beslissingen die persoonlijke overtuigingen weerspiegelen.
De anonieme schrijvers van het Oude Testament en Shakespeare gaven ons niet zozeer instructies, maar observaties van een wijdverspreide overtuiging dat schuldenvrij zijn van grote waarde is. Wanneer iemand vindt dat die waarde groter is dan het verschil tussen het rendement op schatkistpapier en de hypotheekrente, dan is er niets dwaas of irrationeels aan het vervroegd aflossen van een hypotheek.
Om iemands beslissingen te begrijpen, moeten we hun overtuigingen begrijpen, zelfs (of misschien vooral) wanneer de cijfers een ogenschijnlijk eenvoudige en ongecompliceerde conclusie suggereren.
