Plagiaat is in het nieuws. Het speelde een rol bij het aftreden van Harvard-president Claudine Gay, omdat grote delen van haar academische werk gekopieerd zouden zijn van andere papers, en nu is plotseling Jan en alleman op zoek naar bewijzen van plagiaat in de academische wereld, de journalistiek en daarbuiten.
Het is duidelijk dat plagiaat, waarbij iemand zonder toestemming andermans werk kopieert en het als eigen werk voorstelt, de auteur berooft van rechtmatige inkomsten. Dit wordt dan ook alom veroordeeld, zowel op juridische als op morele gronden. Maar we lijken plagiaat ook te hekelen wanneer niemand er echt schade van ondervindt – bijvoorbeeld wanneer iemand een mop die hij van een vriend te horen kreeg ten onrechte als de zijne doorvertelt. Waarom zou dat zijn?
Kostbaarder dan geld?
Onze ideeën dragen bij aan onze reputatie, en een goede reputatie is van groot belang voor de sociale wezens die we zijn. Ze opent deuren, zet anderen aan om met ons samen te werken, trekt potentiële partners aan en helpt ons om onze doelen te bereiken. Het is dan ook niet verwonderlijk dat we onze reputatie willen oppoetsen, maar we hebben er ook een hekel aan als anderen dat al te flagrant doen, bijvoorbeeld door op te scheppen (of, erger nog, door humblebragging, onoprecht bescheiden toespelingen maken op je eigen kwaliteiten of prestaties).
Het zich toe-eigenen van andermans ideeën of creaties is daarbovenop bijzonder verachtelijk omdat het reputatieschade kan veroorzaken (doordat de bedenker de reputatievoordelen van de eigen ideeën verliest). Maar keuren we plagiaat misschien ook onvoorwaardelijk af, ongeacht of er sprake is van schade, omdat we het zien als een misleidende tactiek voor reputatiemanagement, die de reputatie van de plagiaatpleger ten onrechte opklopt?
Dit is een vraag die twee psychologen, Ike Silver en Alex Shaw, onderzochten. Ze voerden zes experimenten uit op basis van woordschilderingen, om na te gaan wat er precies ten grondslag ligt aan de morele veroordeling van plagiaat, wanneer er geen sprake is van materiële schade (of zelfs van reputatieschade).
Het verhaal in het eerste experiment gaat over John, een student in creatief schrijven, die een oud, handgeschreven notitieboek ontdekt met prachtige liefdesgedichten. Het bevat geen aanwijzingen over de identiteit van de auteur en John besluit ze te laten publiceren – in de ene variant onder zijn eigen naam, en in de andere anoniem. De deelnemers beoordeelden Johns acties door de stelling ‘John deed iets moreels verwerpelijk’ te waarderen op een schaal van 1 tot 7, waarbij 1 stond voor helemaal oneens, 4 voor neutraal en 7 voor helemaal eens.
De anonieme publicatie kreeg een positieve beoordeling (2,74), terwijl John door het werk aan zichzelf toe te schrijven een negatieve beoordeling kreeg (5,28). Het is duidelijk dat de onrechtmatige toe-eigening moreel bedenkelijk werd bevonden, ook al werd er niemand benadeeld. Maar misschien was de bepalende factor het geld dat John zou verdienen, waar hij eigenlijk geen recht op had?
Om dit na te gaan werd in een tweede experiment een medestudent, Frank, toegevoegd aan hetzelfde verhaal. Ze ontdekken het werk gezamenlijk, maar terwijl John niet geïnteresseerd is in geld, maar in de faam van het auteurschap, geeft Frank niet om reputatie, enkel om de royalty's. Ze besluiten het werk dus te publiceren onder Johns naam, maar Frank krijgt alle inkomsten.
Hier beoordeelden de deelnemers Franks morele positie als 4,91 en die van John als 5,96, wat suggereert dat het toe-eigenen van reputatie, zelfs zonder financieel gewin, nog steeds duidelijk als moreel verwerpelijk wordt beschouwd (in dit geval zelfs meer dan geldgewin).
Hoewel de schrijver van de gedichten onbekend en onvindbaar was, en er strikt genomen geen slachtoffer was dat kon worden geschaad, hadden de deelnemers die een oordeel vellen misschien toch het gevoel dat deze anonieme persoon onrecht was aangedaan.
Een derde experiment bood een directe vergelijking tussen het plagiëren van een bekende en een onbekende, anonieme bron. Het verhaal gaat hier over twee vriendinnen, Sarah en Ruby, die allebei zingen en gitaar spelen. Sarah is een aspirant singer-songwriter, terwijl Ruby het enkel voor haar plezier doet.
Op een dag speelt Ruby Sarah een liedje voor waar ze op heeft zitten oefenen. In de ene variant gaat het om een traditioneel lied, in de andere is het haar eigen compositie. Sarah besluit vervolgens om het lied te spelen tijdens een optreden, en eist ofwel valselijk de eer ervoor op, ofwel schrijft ze het nummer naar waarheid toe aan de originele componist (Ruby of de anonieme bron).
In dit laatste geval gaven de deelnemers haar gedrag een neutrale waardering (3,90). Wanneer ze beweerde dat het nummer van haar eigen hand was, was de waardering echter negatief (5,80 als het een traditional was, en 6,20 als haar vriendin Ruby het had gecomponeerd).
De deelnemers bepaalden ook het voordeel of de schade die de onterechte toe-eigening had veroorzaakt op een schaal van 1 (sterk voordeel) tot 7 (sterke schade). Voor Ruby beoordeelden ze het als behoorlijk schadelijk (5.70), en voor de anonieme componist als neutraal (3.90). Dit valideert de aanname dat het plagiëren van een anonieme bron geen schade veroorzaakt, maar niettemin op dezelfde manier wordt veroordeeld – eventuele schade is dus geen bepalende factor in het morele oordeel.
De auteurs overwogen ook de mogelijkheid dat de morele afkeer ontstond door een algemene afkeer van bedrog en liegen, en pasten het vorige verhaal aan: naast het bestaande scenario met Sarah die Ruby's liedje uitvoerde en er valselijk de eer voor opeiste, was het alternatief dat Sarah een eigen liedje uitvoerde, maar tegen het publiek loog door te zeggen dat Ruby het had gecomponeerd. Alleen de reputatieversterkende leugen – vals de eer opstrijken – werd als laakbaar beschouwd (6.58), terwijl de leugen die Ruby onterecht de eer toekende als een 'goede leugen' werd gezien (2.76). Liegen is duidelijk niet het probleem.
Wat als Ruby Sarah expliciet toestemming zou geven om het liedje als het hare te claimen? In het voorlaatste experiment werden drie scenario’s naast elkaar gelegd: een waarin geen specifieke toestemming wordt gegeven (en Ruby onwetend is over wat Sarah doet); een waarin Ruby Sarah toestemming geeft om het liedje uit te voeren en het als haar eigen liedje te claimen; en een waarin dezelfde toestemming werd gegeven, en waarbij Sarah de rechten op het liedje van Ruby kocht.
In de drie scenario's werd het toedichten van het nummer aan Ruby als moreel positief beoordeeld (respectievelijk 3,38, 2,21 en 2,04); het valselijk claimen van de compositie werd het slechtst beoordeeld als er geen toestemming was gegeven (6,44), maar werd ook afgekeurd als er wel toestemming werd gegeven (4,97) of als de rechten waren afgekocht (4,51). Toestemming speelt misschien een matigende rol, maar het toe-eigenen wordt hoe dan ook veroordeeld.
Een laatste experiment onderzocht de meest extreme situatie: plagiaat dat de auteur niet alleen niet schaadt, maar juist voordeel oplevert. Hier speelt het verhaal zich af in de academische wereld: tijdens het opruimen van het kantoor van een professor die met pensioen gaat (Dr. Kim) ontdekt haar jongere, aankomende opvolger (Dr. Mark) een onuitgegeven manuscript dat Dr. Kim nooit van plan was te publiceren.
Er worden drie scenario's voorgesteld: Dr. Mark publiceert het manuscript met hen beiden als coauteurs (ook al heeft hij er zelf helemaal niets aan bijgedragen); hij publiceert het manuscript enkel onder de naam van Dr. Kim; of hij publiceert het manuscript helemaal niet. De deelnemers werd gevraagd om het voordeel of de schade voor de reputatie van Dr. Kim te beoordelen op een schaal van 1 tot 7.
De scores waren neutraal (3,94) voor het ongepubliceerd laten, en vrij gunstig voor publicatie onder de naam van dr. Kim alleen (1,94), én voor publicatie als coauteur (2,14). Het publiceren werd dus gezien als voordelig voor de reputatie van de oorspronkelijke auteur, zelfs met vals coauteurschap.
Maar zelfs in dit geval werd de onterechte toe-eigening van Dr. Mark moreel verworpen (5,69), terwijl het publiceren onder de naam van Dr. Kim als neutraal werd beoordeeld (4,04) en het ongepubliceerd laten licht goedgekeurd (3,26). Bij het beoordelen van Dr. Mark verhinderde het gunstige effect van zijn actie voor de auteur niet dat hij voor zijn onterechte mede-auteurschap een blaam kreeg.
Dit onderzoek suggereert dat het dominante element in ons vernietigende oordeel over plagiaatplegers het onverdiende reputatievoordeel is dat ze ten onrechte verwerven. Het feit dat reputatie zo bepalend is in een relatief obscure zaak als plagiaat, toont aan hoe diepgaand het belang is van die reputatie in onze sociale context.
Of het nu gaat om onze directe banden met vrienden en collega's, de meer zakelijke relaties met winkeliers en merken, of de verre relaties met organisatorische of politieke leiders, hun reputatie is hun vertrouwensband. Het is niet verwonderlijk dat de evolutie in ons een vermogen heeft gevormd om tekenen van faken van reputatie te herkennen, en dat ondubbelzinnig te verwerpen. (Ik wil ook nog gauw even verklaren dat in dit stukje, voor zover ik weet, geen plagiaat werd gepleegd.)
