Het is middernacht en je loopt door een donkere en verlaten straat van het station naar huis. Plotseling springt er vanuit de schaduwen een figuur tevoorschijn, die een mes onder je kin houdt en dreigt het te gebruiken, tenzij je je portefeuille en je telefoon afgeeft.
Wat nu? Zelfs zonder de emoties die je tunnelvisie bezorgen – je enige bekommernis is overleven tegen elke prijs – lijkt er een overtuigend economisch argument te zijn om in te gaan op de eis van de overvaller. Je veiligheid is meer waard dan je telefoon en de inhoud van je portefeuille.
Het voorstel van de overvaller is echter geen vrijwillige transactie, en dat maakt het ethisch zeer twijfelachtig. Zijn vrijwillige transacties dan wel altijd ethisch ok?
Ingekort salaris
Deze vraag kwam bij me op toen ik afgelopen week een artikel las waarin stond dat velen die met ontslag worden geconfronteerd een loonsverlaging van 25% zouden accepteren om hun baan te behouden. Het verwijst naar een paper van twee economen, Steven Davis van de universiteit van Chicago en Pawel Krolikowski van de Federal Reserve Bank of Cleveland, Sticky Wages on the Layoff Margin.
Daarin noteren ze dat er nauwelijks onderhandeld wordt over lonen en uitkeringen wanneer er ontslagen vallen, ondanks het feit dat 60% van wie een werkloosheidsuitkering krijgt ermee zou instemmen om hun baan te houden voor een loonsverlaging van 5%, meer dan de helft een reductie van 10% zou aanvaarden, en bijna een derde bereid zou zijn om een kwart van hun salaris op te offeren, als dat zou betekenen dat ze aan de slag kunnen blijven.
Deze bevinding is niet zo verrassend als ze lijkt. In een vrijwillige economische transactie heeft de verkoper (in dit geval de werknemer) een minimaal aanvaardbaar bedrag (of Willingness To Accept – WTA), terwijl de koper (de werkgever) een maximaal bedrag heeft dat hij bereid is te bieden (of Willingness To Pay – WTP).
Door onderhandelen proberen beide partijen om een betere deal te sluiten dan die uitersten: zolang de WTA lager is dan de WTP, levert elk bedrag tussen die twee een win-win op, met een overeenkomst die beter is dan het slechtste geval voor allebei.
In de praktijk komt het zelden voor dat één deelnemer tot het uiterste wordt gedreven, dat wil zeggen dat het overeengekomen bedrag precies gelijk is aan de WTA van de verkoper of de WTP van de koper. Wanneer de omstandigheden daarom vragen, zullen beide partijen dus typisch bereid zijn om wat water bij de wijn te doen, en een bedrag overeen te komen dat wat dichter bij hun limiet ligt.
Een rommelmarkt biedt een goede illustratie. Een verkoper kan een vaag – en niet noodzakelijk realistisch – idee hebben van wat hij zou kunnen krijgen voor een oude salontafel, een set gedenkkoffiemokken van prinses Diana, of een poppenhuis uit de jaren 70.
Wanneer een willekeurige voorbijganger er een mogelijk koopje in ziet, zal een van beiden de onderhandelingen openen met een bod of een vraagprijs, en na wat heen en weer gepraat wordt duidelijk of er een middenweg is waarmee beide partijen tevreden zijn en de transactie kan worden uitgevoerd. Geen van beide kon vooraf weten wat dat bedrag zou zijn, en vrijwel zeker zou de koper bereid zijn geweest om meer te betalen, en de verkoper om het voor minder te laten gaan.
Zo is het ook met hoe we vergoed worden voor onze arbeid. Een medewerker zou bijna zeker de job hebben aanvaard voor een wat lager salaris, en evenzo zou de werkgever desnoods wat meer hebben geboden. Het werkelijke overeengekomen loon – of meer in het algemeen, de prijs – in een dergelijke transactie is op geen enkele manier correcter, of zelfs eerlijker, dan elk ander bedrag tussen de respectieve WTA en WTP.
Wat de deelnemers aan dat onderzoek deden, is hun WTA voor het uitvoeren van hun job onthullen (of op zijn minst een bedrag dat dichter bij hun echte WTA ligt dan hun huidige loon). Als er op dat nieuwe niveau overeenstemming kan worden bereikt, is er ethisch gezien toch niets verdachts aan de hand?
Bij het tekstboek te rade
Nu ja, misschien niet helemaal. Beeld je in dat je de gedachten van mensen kunt lezen. Als verkoper kun je dan de WTP van een koper achterhalen of, als koper, de WTA van de verkoper. Omdat je hun limiet kent, zou je ze tot het uiterste kunnen drijven. De transactie zelf blijft weliswaar (nog net) een win-winzaak, maar deze zet is een nulsom. Wat jij wint – in vergelijking met een minder extreme overeengekomen transactieprijs – verliezen zij. Geen twijfel: jij neemt hen iets af.
Is mensen tot het uiterste drijven dan per definitie verkeerd? Stel je voor dat je, rijdend op de autoweg, vaststelt dat je brandstof bijna op is, omdat je vergeten bent te tanken voor je reis, of gewoon omdat je al zo lang aan het rijden bent dat je een volle tank hebt verbruikt.
De rustplaatsen langs de autoweg profiteren van hun ligging: ze rekenen hogere prijzen aan omdat de meeste bestuurders het handiger vinden daar te tanken dan bij de volgende uitrit af te slaan op zoek naar goedkopere brandstof, en omdat ze het risico willen vermijden dat ze zonder brandstof komen te zitten.
De omstandigheden die de aankoop van die dure brandstof noodzaken, worden echter niet door hen opgelegd, maar vloeien voort uit de keuzes van de bestuurders. Hier kun je moeilijk volhouden dat die hoge prijzen onethisch zijn.
Het tekstboek dat mijn collega en ik gebruiken in onze cursus Ethical, Evidence-Based Decision Making biedt wellicht wat houvast. Het beschrijft een aantal concepten om de moraliteit van beslissingen en handelingen te evalueren, met name het Principe van Juist Verlangen – "We moeten verlangen wat echt goed voor ons is en niets anders" – en Respect voor Personen.
Dit laatste berust op drie basiscriteria: wat zijn de gevolgen voor anderen, wat zijn de relevante verplichtingen en worden die nagekomen, en is de beslissing of handeling in overeenstemming met de relevante morele idealen.
De omstandigheden en de motieven van de werkgever zijn cruciaal in onze analyse. Laten we een eerste specifiek geval beschouwen, waarin er een werkelijke noodzaak is om de loonkosten te verlagen zodat de organisatie levensvatbaar blijft, en de bediende haar opzeg krijgt.
Net als in de aangehaalde studie biedt ze aan om haar loon met 25% te verlagen. Als de werkgever daarop ingaat, is voldaan aan het eerste principe: de regeling is goed voor de medewerker – weliswaar niet zo goed als het (onhoudbare) status-quo, maar wel beter dan het alternatief van werkloosheid.
Wordt ze ook met respect behandeld? De specifieke gevolgen voor de werknemer zijn zeker positief vergeleken met baanverlies (en er wordt ook voldaan aan haar uitgesproken wens om tegen een lager loon te blijven werken). Een werkgever heeft daarnaast een morele verplichting om de werknemers eerlijk te behandelen en goed voor hen te zorgen – en ook aan dat criterium blijkt te zijn voldaan.
Handelt de werkgever ten slotte in overeenstemming met de relevante morele idealen? Voor zover alles eerlijk en met integriteit verloopt en het nieuwe aanbod, gezien de omstandigheden, fair is, is dit ook een vinkje.
In een ander scenario beslist de werkgever om het personeel te bedreigen met ontslag en het zo onder druk te zetten om een aanzienlijke loonsverlaging te accepteren. Zelfs als er een echt argument is om de loonkosten te verlagen, is deze tactiek ethisch dubieus.
Je kunt nog wel aanvoeren dat het Principe van Juist Verlangen, wegens de consequentialistische redenen (de werknemers behouden hun baan en een inkomen), op dezelfde manier wordt gevolgd als in het vorige scenario, maar het principe van Respect voor Personen is een andere zaak.
Het directe gevolg is een financiële transfer, onder dwang, van de werknemer (een deel van zijn salaris) naar de werkgever – niet cool. Een werkgever heeft een verplichting om open en eerlijk te zijn tegenover de medewerkers, wat hier lang niet het geval is – ook niet cool. Tot slot zien we hier verschillende morele idealen die worden geschonden – integriteit, eerlijkheid, en rechtvaardigheid worden grondig vertrappeld, met als klap op de vuurpijl ook nog wat machtsmisbruik.
Oppervlakkig gezien dus identieke economische transacties, maar met een heel andere ethiek. We zijn dus beter heel voorzichtig en horen niet te snel een moreel oordeel te vellen over de beslissingen en het gedrag van anderen, als we weinig of geen inzicht hebben in hun omstandigheden en motieven. Zo niet kunnen allerlei vooroordelen onze interpretatie vertekenen, van What You See Is All There Is en sociale wenselijkheid tot gemotiveerd redeneren en confirmation bias.
Veel economische transacties hebben een ethische dimensie. Maar we kunnen die ethiek enkel goed beoordelen wanneer we verder kijken dan wat voor de hand ligt. Als we dat niet doen, en overhaaste conclusies trekken, handelen we dan zelf wel ethisch?
