Dit is een gastbijdrage. Een Apache-lezer levert met dit stuk een bijdrage aan het maatschappelijk debat. De auteur schrijft in eigen naam en is verantwoordelijk voor de inhoud van de tekst.

Dagelijkse ethiek

Koen Smets
Halo
Het antwoord op een ethische vraag is bijna nooit eenduidig en bijna altijd een kwestie van oordeel. (Antonio Trogu/Flickr CC BY NC ND 2.0)

Wanneer je uit eten gaat en uiteindelijk de rekening krijgt, wat is dan het juiste bedrag voor een fooi? In een land waar bediening inbegrepen is, hoef je je daar in principe geen zorgen over te maken – niets geven is prima... of toch niet? Bent je ook dan niet moreel verplicht een fooi te geven om je waardering te tonen?

Als de dienst niet is inbegrepen omdat in het loon van de ober rekening is gehouden met de fooien die ze typisch ontvangen, is het echter een stuk moeilijker. Hoeveel voeg je dan toe aan de rekening? Soms is er opheldering in een behulpzame vermelding op het menu, "10% dienst niet inbegrepen", of op de rekening staat een expliciete "vrijwillige bijdrage voor de dienst".

Misschien weet je toevallig dat het in het land waar je je bevindt gebruikelijk is om er 15% bij te tellen. Als je onwetend bent, moet je echter zelf maar uitzoeken of je geplande fooi niet onethisch laag of waanzinnig hoog is.

Ethisch redeneren is erg moeilijk zonder een soort toetssteen. Ethiek is immers een menselijke constructie: er bestaat geen universele wet van ethiek zoals er wetten zijn van zwaartekracht, elektromagnetisme of thermodynamica. Nog vervelender is dat ethiek, in tegenstelling tot deze natuurwetten, vaak, en onvermijdelijk, vooral een kwestie van interpretatie is.

Goed doen is moeilijk

Stel je de volgende situatie voor. Je bejaarde buurman, een weduwnaar van ruim in de negentig, is een nog behoorlijk kwieke gast. Maar het lange rechtop staan om een maaltijd te koken, en de complexiteit van het onthouden van alle ingrediënten en van het multitasken bij het bereiden van verschillende gerechten tegelijk, dat alles wordt hem moeilijk.

Helaas is er geen maaltijdservice in de buurt. Hij heeft al enkele keren opwarmmaaltijden gekocht, maar hij is ontevreden over hoe ze smaken, en je maakt je zorgen dat hij misschien niet meer goed eet. In je eigen huishouden van drie personen zorg jij of je partner elke dag voor een warme maaltijd, en je bedenkt dat je eigenlijk voor vier personen zou kunnen koken en er zo voor zou kunnen zorgen dat je hoogbejaarde buurman elke dag vers warm eten krijgt.

Je zou het je wel kunnen veroorloven om dat als gunst te doen, maar de kosten van ruim 300 extra maaltijden per jaar zijn toch niet te verwaarlozen, en hoewel hij slechts een bescheiden pensioen heeft, is hij niet echt berooid. Dus, hoewel je nog niet precies weet hoe, ben je van plan hem om een financiële bijdrage te vragen.

Meal
Een hartige maaltijd voor een negentigplusser, maar wat is een ethisch verantwoorde vergoeding daarvoor? (Lukas/Pexels)

Je doet hem het voorstel en het is duidelijk dat hij het zeer op prijs zou stellen. En gelukkig voegt hij er spontaan aan toe: "Maar alleen als ik ervoor mag betalen, hoor!". Nu is het aan jou om te beslissen wat je hem zult aanrekenen. Een maaltijd aan huis kost een 5-tal euro, dus dat levert alvast een plafond, maar zou het ethisch zijn om een commercieel tarief te vragen?

Je zou ook enkel de ingrediënten in rekening kunnen brengen. Daar is niets onethisch aan: die zijn immers ten volle noodzakelijk voor de extra portie. Maar gezien de huidige energiekosten is de bereiding ook een uitgave van betekenis, en het is niet net zo ethisch verantwoord ook dat in de prijs door te rekenen. Je becijfert dat het bereiden van een maaltijd ongeveer twee derde kubieke meter gas verbruikt, wat ongeveer 70 cent kost, of ongeveer 210 euro per jaar.

Maar wacht even: koken voor vier in plaats van drie personen verbruikt toch geen derde meer energie? Is het ethisch verantwoord uw buurman te vragen een kwart van het totaal voor zijn rekening te nemen, of moet je de marginale kosten voor zijn aandeel bepalen? Anderzijds kost het schillen van een derde meer aardappelen of het snijden van een derde meer wortelen wel degelijk een derde meer tijd, dus is het misschien niet onredelijk om dat een beetje te compenseren?

Over een heel jaar tikt dat ook aan. Voor je het weet, is je genereuze aanbod een buitengewoon ingewikkelde zaak geworden, met vele invalshoeken die verschillende, zo niet ronduit tegenstrijdige aanwijzingen geven, allemaal om te proberen zo ethisch mogelijk te handelen. 

Zelfs simpel is niet eenvoudig

Dit mag dan een eerder ingewikkeld voorbeeld zijn met veel vrijheidsgraden, maar er zijn talrijke voorbeelden van eenvoudiger ja/nee-keuzes die een ethisch oordeel met zich meebrengen, en die daarom niet minder moeilijk zijn. Is het ok om een brandstofbijdrage te vragen aan een autoloze collega die we elke dag een lift geven, als we iedere kilometer die we bij dat pendelen afleggen sowieso zouden rijden, zelfs als zij niet met ons meereist?

Moeten we overwegen geen frivole uitgaven te doen en in de plaats het geld daarvoor aan een goed doel te geven? Als we met een grote groep vrienden uit eten gaan en we weten dat de rekening gelijk verdeeld zal worden, mogen we dan voor het duurste item op het menu kiezen?

Onlangs vernam ik een interessant voorbeeld, waarbij iemand die voor vier uur parkeren had betaald, na 2,5 uur vertrok en het kaartje met nog 1,5 uur te gaan aanbood aan iemand die net was aangekomen en op weg was naar de parkeerautomaat. Die weigerde echter het aanbod, en beweerde dat het onethisch was. Was dat echt zo?

De anekdote is een mooi voorbeeld van hoe consequentialistische en deontologische, op regels gebaseerde ethiek lijnrecht tegenover elkaar kunnen staan. De regel die verbiedt gedeeltelijk gebruikte kaartjes door te geven aan andere parkeerders is er duidelijk om de inkomsten van de uitbater te maximaliseren.

Een hard deontologisch perspectief – doe onvoorwaardelijk wat de regels zeggen – dwingt ons ertoe te handelen zoals de tweede bestuurder in de anekdote: weiger een bestaand kaartje te hergebruiken, ongeacht de omstandigheden. De regel overtreden is onethisch, punt.

Een iets minder harde benadering zou kunnen zijn dat, als de parkeerplaats bijvoorbeeld door de gemeente wordt beheerd, de inkomsten naar de diensten gaan die zij levert aan alle inwoners, en vals spelen zou hen die inkomsten ontnemen. Anderzijds zou een consequentialist echter aanvoeren dat een bestuurder die voor een dienst heeft betaald (de auto vier uur parkeren) en vervolgens het resterende recht om te parkeren doorgeeft aan een tweede bestuurder, geen feitelijk verlies veroorzaakt voor de exploitant van de parkeerplaats.

Welke keuze is ethisch verantwoord? Zelfs op een eenvoudige vraag naar goed en kwaad is er vaak geen duidelijk, ondubbelzinnig antwoord...

Oasis cheque
De ethiek van een vergoeding die geen vergoeding was. (Guardian/public domain)

Tot slot een anekdote die niet helemaal het etiket 'alledaags' uit de titel verdient, maar waarover je toch ethische vragen kunt stellen. Tijdens een concert in Manchester in 2009 werd de rockband Oasis geplaagd door technische problemen, en er werd besloten de aanwezigen te vergoeden. Maar de band koos ervoor dat te doen door middel van een papieren cheque, in plaats van elektronisch.

Er werden dus cheques verstuurd met een speciaal Oasis-logo, met de hand ondertekend door stichtende leden Liam en Noel Gallagher – in de verwachting dat de fans hun cheque liever zouden houden dan hem te verzilveren, en ze zo het geld voor de vergoeding niet zouden moeten uitgeven. Was die list van de band ethisch verantwoord?

Het antwoord op een ethische vraag is bijna nooit eenduidig, en bijna altijd een kwestie van oordeel. Dat kunnen we, ook als gewone mensen, niet ontlopen.

LEES OOK
Koen Smets / 01-09-2023

De ethiek van vrijwillige economische transacties

Ook vrijwillige transacties kunnen ethische vragen oproepen.
made redundant
Koen Smets / 21-04-2023

Abstracte en concrete ethiek

Ons gevoel voor ethiek wint uiteindelijk het pleit tegenover eigenbelang.
water ride
Ben Caudron / 05-01-2023

Zure oprispingen over de ethiek van het platform

Een pleidooi om stil te staan bij de ethiek van internetplatformen leidt tot zure oprispingen.
Twitter