De aanvoer van meer dan een miljoen kubieke meter mogelijk vervuild slib beroert Zeeuws-Vlaanderen. Het slib komt uit de Antwerpse haven, vlakbij de plek waar chemiebedrijf Ineos het omstreden Project One wil bouwen. In Zeeuws-Vlaanderen zal het slib vervolgens gebruikt worden om er het nieuwe stranddorp Waterzande op te bouwen.
De projectontwikkelaar garandeert dat alles volgens het boekje loopt, maar het milieueffectenrapport geeft aan dat er problemen zijn met de kwaliteit van de waterbodem.
Het Vlaamse PFAS-schandaal zorgt bovendien voor strakgespannen zenuwen in Nederland. Het helpt ook niet dat het aangevoerde slib wordt gewonnen op een boogscheut van de plek waar het afvalverwerkende bedrijf Indaver al jaren PFAS verbrandt en het giftige goedje in de Schelde loost, en wellicht ook de lucht in blaast.
Voormalig minister Pieter De Crem (CD&V) geeft aan het hele verhaal ook een politiek tintje. Via zijn vennootschap werd hij vorig jaar bestuurder bij het moederbedrijf van een van beide aandeelhouders van de projectontwikkelaar achter Waterzande.
Levenskwaliteit
"Ontdek Waterzande, een nieuwe droombestemming". Op de gelijknamige website doet de projectontwikkelaar er alles aan om de rust en het groene karakter te benadrukken van het nieuw te bouwen stranddorp langs de Westerschelde, op tien minuutjes van Hulst.
Vandaag liggen er nog open polders en staan er nauwelijks huizen. Binnenkort moeten er gloednieuwe woningen en appartementen verrijzen, gebouwd rondom een jachthaven.
Levenskwaliteit is het sleutelwoord van Waterzande, maar niet iedereen is ervan overtuigd dat die er straks te vinden zal zijn. Om het dorp te bouwen laat de projectontwikkelaar immers een tot anderhalf miljoen kubieke meter baggerspecie overkomen uit de Antwerpse haven, voldoende om grote delen van het terrein tien tot zelfs twaalf meter te verhogen.
Het aangevoerde slib, zo vrezen de actievoerders van de lokale organisatie Schone Polder, is ernstig vervuild en bovendien te zout. Voor hen is het ondenkbaar dat de smurrie uit de Antwerpse haven uitgesmeerd zou worden over de polder.
De stichting diende daarom, via advocaat Rogier Hörchner, een zogenaamd handhavingsverzoek in bij de Provincie Zeeland en bij de gemeente Hulst. Schone Polder eist absolute garanties over de kwaliteit van de aangevoerde grond voordat die Waterzande bereikt.
Drakenschepen
De grond komt dus uit de Antwerpse haven. Net boven Lillo, op de plek waar chemiebedrijf Ineos een ethaankraker wil bouwen, laat Havenbedrijf Antwerpen op vraag van Ineos een nieuwe kaaimuur bouwen. Het Antwerpse Havenbedrijf legde bijna 39 miljoen euro op tafel om de in- en uitvoerfaciliteiten van de chemiefabriek via de haven te verzekeren.
De kaaimuur is nodig om de omstreden drakenschepen te laten aanmeren waarmee Ineos zijn vloeibaar gemaakt gas vervoert. Vlaams minister van Omgeving Zuhal Demir (N-VA) keurde eind oktober 2020 de vergunning voor de bouw van de kaaimuur goed. Volgens Demir komt de investering van het Havenbedrijf ook andere bedrijven die er nu al gevestigd zijn ten goede, maar de facto komt het geld in de allereerste plaats Ineos ten goede.
De komst van Ineos naar de Antwerpse haven leidde de voorbije jaren al tot fel protest, onder meer van klimaatorganisatie Climaxi en actiegroep Ineos Will Fall. Zij ageren tegen het klimaatonvriendelijke karakter van de chemiereus.
Bij de werken aan de kaaimuur wordt 65.878 m³ grond afgegraven omdat de kaaimuur zo’n zestig meter landinwaarts moet komen. Met een deel van die grond – 24.524 m³ – wordt de bouwput opnieuw aangevuld.
Daarnaast wordt echter ook een gigantische hoeveelheid baggerspecie opgehaald. Het milieueffectenrapport dat het Havenbedrijf daarover liet opmaken schat de totale hoeveelheid op 1,6 miljoen kubieke meter. Om een beeld te geven: dat is goed voor een berg van 320 meter hoog ter grootte van een voetbalveld.
'Nodige certificaten'
Die bagger heeft (grotendeels) als bestemming Waterzande. De projectontwikkelaar spreekt over ongeveer een miljoen kubieke meter, maar actiegroep Schone Polder geeft aan dat in de vergunningsaanvraag sprake is van anderhalf miljoen kubieke meter.
“Ik begrijp de bezorgdheid bij de omwonenden”, zegt Wim Van den Abbeele, directeur van Waterzande. “Die heeft te maken met de voorgeschiedenis van het project. Maar we nemen echt geen enkel risico. De grond die er komt zal perfect aan de alle normen voldoen.”
De voorgeschiedenis waar directeur Van den Abbeele naar verwijst, heeft alles te maken met de Oosterweelverbinding. In 2017 lag in Waterzande nog een project op tafel waarbij naast de bouw van een nieuw dorp ook een golfbaan was gepland. Dat project werd echter stopgezet wegens problemen met de ophoging en de grondaanvoer. De geplande grondaanvoer zou deels terug te brengen zijn naar het Oosterweelproject. Uitgerekend in die periode beslisten de Vlaamse Regering en de stad Antwerpen om de aanwezigheid van hoge concentraties PFAS stil te houden voor de bevolking.
Van problemen met verontreinigde grond zal deze keer geen sprake zijn, garandeert Wim Van den Abbeele. “We hebben de benodigde certificaten op zak en de Nederlandse overheid heeft ons de nodige vergunningen verstrekt. Bovendien zal de gemeente Hulst bijkomend controleren of de grond voldoet aan de vooropgestelde normen.”
Waterbodem
Is de aangevoerde grond inderdaad perfect in orde? Studiebureau Antea Group plaatste daar in het milieueffectenrapport van eind 2019 nochtans voorbehoud bij.
Het rapport Nieuwe kaaimuur Kanaaldok B2 (K631-639) – Insteekdok (K629), dat Antea Group opstelde op vraag van Havenbedrijf Antwerpen, verwijst naar een meting van de waterbodemkwaliteit in 2010 door de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) en naar een meting van de waterbodemkwaliteit door het Havenbedrijf Antwerpen uit 2014.
Bij beide metingen werd melding gemaakt van een problematische waterbodem. Er is sprake van verontreiniging met cadmium, kwik, apolaire koolwaterstoffen, polyaromatische koolwaterstoffen (PAK’s), polychloorbifenyl (PCB) en lood.
Antea Group toetste de metingen van Havenbedrijf Antwerpen aan de normen voor het hergebruik van bagger als bodem en bouwstof. De conclusie is duidelijk: “hieruit blijkt dat er een overschrijding is van de normen voor vrij gebruik voor cadmium, chroom, minerale olie en PCB”.
Volgens de directeur van Waterzande zal echter dieper gegraven worden. De overschrijdingen zouden enkel betrekking hebben op de bovenste laag. De diepere lagen zouden niet problematisch zijn.
Of die redenering steekhoudt, laat staan de actiegroepen kan overtuigen, is echter twijfelachtig. De hele historie rond Oosterweel en de achtergehouden communicatie door de Vlaamse Regering heeft het vertrouwen van de lokale actiegroepen in de Vlaamse certificering niet bepaald versterkt.
In zijn handhavingsverzoek verwijst advocaat Hörchner ook expliciet naar dat geschonden vertrouwen in de Vlaamse overheid. Hij vraag om “extra kritisch te zijn op de certificaten die worden meegeleverd bij de grondtransporten. In de Belgische zaak rond Oosterweel is inmiddels gebleken dat de afgegeven grondcertificaten niet overeenkwamen met de daadwerkelijk milieutechnische status (zwaar verontreinigd met o.a. PFAS).”
PFAS
PFAS is overigens een ander element dat vooralsnog niet op tafel ligt, maar er niettemin wel een plaats heeft. De meting van VMM van de bodemwaterkwaliteit maakt geen melding van PFAS, maar dat biedt geen garantie dat er effectief geen PFAS in het slib zit.
Met Indaver ligt er immers een afvalverwerkingsbedrijf in de buurt dat al jarenlang PFAS verbrandt en loost in de Schelde. Het gaat daarbij in de eerste plaats om zogenaamde ‘korte PFAS’ zoals PFBS en vooral PFBA. Van die laatste PFAS loost Indaver jaarlijks meer dan een halve ton in de Schelde.
Daarnaast zijn er de weinig vertrouwenwekkende studies over de aanwezigheid van hoge concentraties PFAS in (vooral) (plat)vis in de Westerschelde. Platvissen zijn bij uitstek bodemvissen die zich ophouden in het slib op de zeebodem en er ook hun voedsel zoeken.
Hoe ver de werken aan Kanaaldok B2 intussen gevorderd zijn, is niet helemaal duidelijk. Havenbedrijf Antwerpen ging niet in op onze vraag naar de precieze timing van de werken. Idem voor de vraag over de eventuele tussentijdse en finale bestemming van de 1,6 miljoen kubieke meter baggerspecie. Volgens de website van de firma die de werken (mee) uitvoerde zijn ze intussen afgerond.
Duidelijk is alleszins dat de grond nog niet in Waterzande is gearriveerd. De voorzieningen zijn getroffen, maar Wim Van den Abbeele verwacht de gronden pas over enkele maanden. “De werken zijn al gestart, maar de grond zal wellicht pas in de zomermaanden aankomen. Het wordt allicht juli of augustus vooraleer we zover zijn.”
Pieter De Crem
Opvallend tenslotte is de aanwezigheid van voormalig minister van Binnenlandse Zaken en Aalters burgemeester Pieter De Crem in het verhaal.
Op 7 december 2020 richtte De Crem samen met zijn echtgenote de vennootschap Ed Merc op, een anagram van zijn eigen naam. Dat is goed twee maanden na het aantreden van de regering-De Croo waarin De Crem geen minister meer werd en ruim een maand nadat minister Demir groen licht gaf voor de werken aan de kademuur en de bijhorende levering van het slib aan Waterzande.
Met zijn vennootschap werd De Crem op 26 januari 2021 bestuurder bij Sobradis, eigenaar van Sobradis Ventures. Dat laatste bedrijf heeft 50% van de aandelen in handen van Waterzande Holding, dat op zijn beurt de eigenaar is van de (Nederlandse) vennootschap Waterzande BV. Sobradis is het vehikel van Joris Brantegem, telg van de familie die Brantano oprichtte.
Als voormalig staatssecretaris bevoegd voor Buitenlandse Handel werd Pieter De Crem wel eens omschreven als "de meest nutteloze minister" van het land. Sinds de federalisering is de ondersteuning van internationale economische ontwikkeling immers grotendeels een gewestelijke bevoegdheid. Daarom werkte hij zeer nauw samen met de verschillende gewestelijke overheidsdiensten. In Vlaanderen is dat Flanders Investment & Trade (FIT).
Samen met het Antwerpse Havenbedrijf speelde FIT een belangrijke rol bij de onderhandelingen over de komst van Ineos naar de haven. Beide organisaties weigerden eerder om documenten over vergaderingen, conceptvoorstellen, studies en rapporten openbaar te maken.
