“Ja, het Vlaams Blok is voor het eigen volk eerst. En ja, het Vlaams Blok kiest voor een Vlaams Vlaanderen. En ja, het Vlaams Blok kiest voor een blank Europa”. De donderspeech van Filip Dewinter op de nationalistische conventie die de partij organiseerde in de aanloop naar de federale verkiezingen van 1991, circuleert nog steeds op YouTube. Dertig jaar na de feiten blijft de inhoud van Dewinters propaganda choqueren, vooral in combinatie met zijn lichaamstaal: het gebulder in de microfoon en de gebalde vuisten roepen herinneringen op aan de stijl van de Nieuwe Orde.
Enkele maanden later, op 16 december 1991, legde Filip Dewinter de eed af als Kamerlid. Gehuld in een bruinbeige jasje stak hij voor de gelegenheid zijn rechterarm, inclusief gestrekte handpalm de lucht in. Volgens Dewinter ging het niet om een Hitlergroet, maar om een Romeinse groet "die al eeuwenlang wordt gebracht".
Het Vlaams Blok zette zichzelf op 24 november 1991 fors op de electorale kaart. Na Zwarte Zondag was de Vlaamse politiek nooit meer dezelfde. In drie delen schetst Apache het verhaal van dertig jaar ruk naar rechts.
Dat soort verschoningen is sinds jaar en dag het handelsmerk van het Vlaams Blok en opvolger Vlaams Belang. Het is steevast de tegenpartij die de racistische stellingnames verkeerd interpreteert of, in het geval van de Romeinse groet, kwaadwillig opmerkt dat het de fascistische dictator Benito Mussolini was die de Romeinse groet in Italië verplichtte.
Ook de uitspraken over een blank Europa moeten volgens de man die decennialang de enige echte leider was van Vlaams Blok/Belang vooral symbolisch gelezen worden. Blank zou niets met het klassieke blanke 'ras' te maken hebben, maar alles met cultuur. Het zou een symbolische verwijzing zijn naar een brede, christelijke en van oudsher ‘blanke’ Europese traditie.
In dat neoracistische discours wordt de klassiek biologische invulling van het woord ‘ras’ vervangen door een culturele afbakening van wat het ‘eigen volk’ is. De basis van dat moderne extreemrechtse narratief ligt bij de Nouvelle Droite, een beweging die eind jaren 60 in Frankrijk van de grond kwam en het Vlaams Blok van ideologische fundamenten voorzag.
In een interview met de Krant van West-Vlaanderen vorig jaar, vatte Dewinter die aanpak samen:
Er mogen mensen met een andere kleur in ons land wonen. Ik heb daar geen probleem mee. Zij kunnen evengoed Vlaming zijn. Maar als we onze cultuur willen behouden, onze manier van leven, dan moet de meerderheid blank zijn (…) Europa is nu eenmaal van oudsher een blank continent. Dat is geen racisme. De focus op huidskleur is veeleer symbolisch. Het gaat mij om onze cultuur.
In maatpak
Tom Van Grieken was op Zwarte Zondag net vijf jaar geworden. De donderspeech waarin Dewinter pleit voor een ‘blank Europa’ kent hij enkel van YouTube. Dat belet niet dat het betoog van de voorzitter van Vlaams Belang vandaag exact hetzelfde is als dat van Dewinter dertig jaar geleden. Want ja, ook Van Grieken is voor een blank Europa. In een interview met De Tijd op 29 mei 2021 zei hij:
Ik ben ervan overtuigd dat het christelijke, het Vlaamse en als u wilt zelfs het blanke een dominante factor moeten zijn in onze samenleving. Afrika moet dominant zwart zijn, Europa dominant blank.
Dewinter in 1991 of Tom Van Grieken in 2021, allebei beheersen ze tot in de perfectie het spel waarbij het verkeerde woord net niet valt, maar de goede verstaander perfect weet wat wordt bedoeld. Dat deed het Vlaams Blok vroeger en dat doet Vlaams Belang vandaag: Dewinter als provocerende aanjager in een bruinbeige jasje met gestrekte rechterarm, Van Grieken in een vers gesteven maatpak in de hoop straks mee te mogen besturen.
De strategie en de verpakking wijzigden in de loop van de voorbije dertig jaar wel vaker, maar de inhoud bleef al die tijd dezelfde.
VMO
In de aanloop naar de verkiezingen van 24 november 1991 ontdekte heel België wat die inhoud precies is. De jaren voordien had het Vlaams Blok min of meer vaste voet aan de grond gekregen in bakermat Antwerpen, maar de federale verkiezingen die volgden op de val van de regering-Martens VIII, betekenden de doorbraak in de rest van Vlaanderen. De partij verzesvoudigde haar aanwezigheid in de Kamer en ging van twee naar twaalf zetels. Die winst ging gepaard met zware verliezen voor de traditionele partijen.
Een dag later leverde dat ronkende krantentitels op: Een kaakslag voor het regime, Traditionele partijen vallen collectief in ongenade en Bruine vloedgolf in Vlaanderen. De uitslag deed denken aan de electorale prestaties van het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV) en Rex in 1936. Die eerste, de Nieuwe Orde partij van Staf Declercq, verdubbelde toen haar zetelaantal van acht naar zestien. Aan Franstalige zijde haalde Rex, de fascistische partij van Léon Degrelle vanuit het niets 21 zetels.
Dat op meerdere plaatsen die vergelijking werd gemaakt, hoeft niet te verwonderen. In die periode stond nog veel minder een rem op de betuigingen van de sympathieën voor de Nieuwe Orde binnen het Vlaams Blok. Met verkozen Kamer- en Senaatsleden als Xavier Buisseret, John Spinnewyn, Wim Verreycken, Roeland Van Walleghem en Roeland Raes marcheerde het kruim van de als privémilitie buiten de wet gestelde Vlaams Militantenorde (VMO) het Belgische parlement binnen.
Xavier Buisseret en Roger Spinnewyn, de vader van John Spinnewyn, namen indertijd, samen met neonazi Bert Eriksson deel aan de VMO-operatie Brevier. Zij gingen begin jaren 70 het lijk van de door extreemrechts Vlaanderen heiligverklaarde collaborateur Cyriel Verschaeve in Oostenrijk opgraven, om het te herbegraven in Vlaamse grond. Roeland Van Walleghem was als VMO-lid betrokken bij een vechtpartij met een plakploeg van het toenmalige FDF (nu Défi) waarbij een FDF’er het leven liet. Wim Verreycken, vader van Rob ‘klop’ Verreycken nam dan weer deel aan de (grotendeels mislukte) bomaanslag op de Brusselse congreskolom.
Roeland Raes raakte vooral bekend door zijn ontkenningen van de holocaust. Onder meer samen met Buisseret en negationist Siegfried Verbeke gaf hij eind jaren 70 het openlijk (neo)nazistische propagandablaadje Haro uit.
Vandaag let Vlaams Belang ervoor op dat die oude sympathiebetuigingen voor de Nieuwe Orde enkel achter de schermen gebeuren. Wie het openlijk te bont maakt, zoals Carrera Neefs, die vorig jaar in Beierse klederdracht bloemen ging neerleggen bij het graf van een notoire Nederlandse SS’er, of Ilse Annemans die Hitler likete, krijgt voor het oog van de camera een tik op de vingers, om – in het geval van Ilse Annemans – eens het stof wat is gaan liggen, via de achterdeur gewoon terug binnen te komen.
Dries Van Langenhove
Oudgediende Filip Dewinter kan zich wat meer permitteren. In het eerder geciteerde interview in de Krant van West-Vlaanderen toont Dewinter nog steeds veel begrip voor de Nieuwe Orde:
Ik was misschien wel lid geworden van een partij zoals VNV (Vlaams-nationalistische partij, waarvan een aanzienlijke strekking sympathiseerde met de nazi’s, red). Omdat dat de enige partij was die streefde naar Vlaamse onafhankelijkheid. Ik zou misschien zelfs meegevochten hebben aan het Oostfront, tegen de communisten. Maar ik zou die verregaande verduitsing niet toegelaten hebben.
Daarmee zegt Filip Dewinter net iets openlijker wat het gros van zijn partijgenoten tot op vandaag denkt. Hij kan zich dat permitteren door zijn historische verdienste voor de partij en zijn nog steeds grote electorale kracht. Van Grieken beseft bovendien dat de harde uitspraken van Dewinter meer zijn dan enkel een lastige vlek op zijn afgeborsteld maatpak: Dewinter soigneert zo ook de oude achterban die af en toe het signaal moet krijgen dat ‘de partij’ er nog steeds voor hen is.
Maar enkel Dewinter volstaat voor Van Grieken. De rest wordt geacht de oude liefde in stilte te belijden, of moet zich, net zoals de voorzitter zelf, bedienen van cultureel racisme als surrogaat voor het biologische racisme. Het lijstje met aangebrande figuren in en om de partij blijft aanzienlijk, maar de komst van Dries Van Langenhove (en zijn KVHV-entourage) is op dat vlak kenschetsend.
Het neofascisme van Van Langenhove moet in niets onderdoen voor wat de oude garde Vlaams Blokkers in haar gloriedagen presteerde. Al zit het vandaag verpakt in een nieuw kleedje, hanteert het andere technieken en refereert het minder dan de strapatsen van de oude VMO’ers aan het aangebrande collaboratieverleden. Dat maakt het schijnbaar onschuldiger, maar dat is het allerminst, net omdat de democratie er minder vat op heeft.
De afgeborstelde maatpakken, de officiële afwijzingen van de sympathieën voor de Nieuwe Orde en de omzetting van het oude biologische racisme in een cultureel discours, vormen de nieuwe verpakking waarmee Van Grieken zijn partij verder salonfähig wil maken. Voorlopig doet hij dat met groot electoraal succes: bij de verkiezingen voor het Vlaams Parlement in 2019 haalde Vlaams Belang 18,5% van de stemmen. Dat was 12,6% meer dan de 5,9% waarop de partij in 2014 strandde en betekende een veel grotere electorale sprong dan op Zwarte Zondag in 1991.
