Het Vlaamse overheidsagentschap Zorg en Gezondheid, dat als missie heeft om gezondheidswinsten te boeken, beschikt over bijna 250 voltijdse medewerkers, van wie ruim twintig voltijdse bij het team milieu & gezondheid, dat onder meer op de PFOS-problematiek zou moeten werken. Sinds 2009 kromp het personeelsbestand van het agentschap met 36%.
De Vlaamse bevoegdheden rond Volksgezondheid lagen in handen van CD&V-ministers. Tussen 2009 en 2019 was Jo Vandeurzen de bevoegde vakminister in de achtereenvolgende (besparings)regeringen Peeters II, Bourgeois en Homans. Sinds oktober 2019 is de bevoegdheid in handen van Wouter Beke.
De personeelsdaling staat in schril contrast met de grote toename van het aantal stoffen die door de Europese REACH-verordening (registratie, beoordeling, autorisatie en beperking van chemische stoffen) geregistreerd worden als potentieel schadelijk of zorgwekkend. “In dat spanningsveld is het moeilijk om ons te handhaven”, erkende administrateur-generaal van het Agentschap Zorg en Gezondheid Dirk Dewolf. “Mankracht is nodig om die zaken goed te kunnen doen.”
Dewolf schetste gedetailleerd hoe er in het personeelsbestand van het agentschap werd gesneden. “Het is begonnen in 2009 toen de eerste van drie regeringen die personeelsafbouw oplegde het criterium 'gebruik van rechtstreekse dienstverlening aan de burger' gebruikt". Die afdelingen werden vrijgesteld van afbouw. Ons agentschap werd niet in die categorie ondergebracht.” De besparingen gebeurden door natuurlijke afvloeiingen niet te vervangen.
“In totaal hebben we 72 koppen afgebouwd. We hebben na de zesde staatshervorming ook 46 personen die overkwamen van de FOD Sociale Zaken naar de zorgkassen doorgesluisd. Op dat vlak is de aderlating groot gewest. Brengt ons dat in een situatie van capaciteitstekort? Het antwoord is ja. Hopen wij om dat te remediëren? Ja, maar dat antwoord ligt in politieke handen.”
Volksvertegenwoordigers vroegen zich af of Dewolf het probleem nooit politiek aankaartte. “We werden zoals ieder agentschap gevraagd om periodiek personeelsplannen in te dienen. Die worden dan eerst besproken met het kabinet, dan in de interkabinetten en dan beslist finaal de regering of de vraag naar personeel kan gelegitimeerd worden en of een uitbreiding mogelijk is. We hebben in de afgelopen jaren en legislaturen telkenmale zo’n personeelsplan ingediend. We kregen dan wel een kleine uitbreiding, maar altijd met de richtlijn erbij dat dit ons niet ontslaat van de opgelegde afbouwquota die voor iedereen gelden.”
De besparingen zijn voor het agentschap zwaar geweest, zeker op niveau van het team milieugezondheidszorg. Het zorgde ervoor dat de impact van zorgwekkende stoffen niet eens kon opgevolgd worden en men zelfs de adviesverlening opgaf. “Er is geoordeeld bij de tweede afbouwoperatie (2015), toen alle administraties een kerntakenplan moesten opmaken, om af te stappen van de stelselmatige advisering bij milieuvergunningen en aanvragen.” Enkel voor Milieueffectenrapporten (MER) werden nog adviezen verleend.
Milieuvergunningen hebben op basis van de Vlarem-wetgeving al dan niet een G-rubriek (G verwijst naar gezondheid). "Er is nu de verwondering dat er veel stilzwijgende goedkeuringen zijn. Dat is natuurlijk de consequentie van de houding die wij zelf hebben aangenomen bij de strategie die we noodgedwongen hebben uitgewerkt sinds 2015.”
Andere dreigingen
Er zijn in Vlaanderen nog andere milieudreigingen met een mogelijke impact op de volksgezondheid, al zijn die dus onvoldoende bekend. “Als u mij de vraag stelt, waar worden broomhoudende vlamvertragers geproduceerd, ik zou het niet weten. Maar het toeval zou kunnen bepaald hebben dat deze commissie niet handelt over PFAS, maar over broomhoudende vlamvertragers."
"Er zijn tal van zeer zorgwekkende stoffen die eigenlijk beleidsaandacht vragen. Alleen overstijgt dat dus onze mogelijkheden. Laat ons daarin duidelijk zijn. Het is ook een heel specialistische materie. Er is externe expertise nodig om die inzichten te kunnen opvolgen en te vertalen naar beleidsgeoriënteerde standpunten en adviezen. Dat is dus een enorme uitdaging."
"Maar is het de kerntaak van een overheid om met de dweil achter de chemische industrie te lopen? Ik zou durven stellen dat die chemische industrie ervoor moet zorgen dat er niets meer te dweilen valt en dat we naar die zero-emissie moeten streven. Ik denk dat het maatschappelijk draagvlak daarvoor is toegenomen. We hebben generaties lang industrie geassocieerd met vervuiling, bijna spontaan, maar dat moet doorbroken worden. We moeten kunnen rekenen op de zorgplicht van de chemische industrie. Ze neemt nu de uitdaging aan om CO2-neutraal te worden, dat is applaus."
"Maar ook alles wat te maken heeft met potentieel schadelijke stoffen, zowel voor de mens als voor het ecologisch systeem, zou moeten verhinderd worden. De fundamenten in de regelgeving liggen er, zeker op Europees vlak met de ambities binnen de Europese Commissie. We moeten dat beleid kunnen afdwingen. Maar helaas moeten we vaststellen dat de mindset in bepaald bedrijven toch nog niet die richting is uitgegaan.”
Ook elders bespaard
Sinds 2009 bespaarde de Vlaamse regering ook op andere departementen en agentschappen, gemiddeld met bijna 20%. Tussen 2011 en 2019 zijn 881 jobs geschrapt bij de administraties Leefmilieu en Omgeving, die het nu met ruim 4.100 medewerkers doen, zo bleek uit een parlementaire vraag van Vlaams parlementslid Mieke Schauvliege (Groen) van eind augustus. Bij de Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij (Ovam) werd in die tien jaar 18% medewerkers weggesneden en bij de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) 19%.
In de commissie werd uiteraard ook dieper ingegaan op de PFAS-vervuiling in Zwijndrecht. Daaruit bleek dat niet alleen personeelsbesparingen maar ook een manke samenwerking met andere overheidsdiensten aan de oorzaak van de onwetendheid lagen.
Waarom is het agentschap niet voor die bewuste 1 juni 2020, toen het gemeentebestuur van Zwijndrecht aan de alarmbel trok, in actie geschoten? “Omdat we daarover niet geïnformeerd waren. De studie van professor Jan Tytgat uit 2017, die de Lantis-normen onderschreef, hebben we niet ontvangen. Indien die aan ons was voorgelegd, is het niet uitgesloten dat we vroeger aanbevelingen hadden gedaan rond no-regretmaatregelen." De Wolf erkende dat pas sinds de bodemmetingen in Zwijndrecht begin juni de ogen zijn opengegaan.
In een tussentijds rapport van opdrachthouder Karl Vrancken staat dat er mogelijk 4.000 sites zijn met PFAS-vervuiling in Vlaanderen. “We wisten uiteraard dat PFAS-moleculen een potentieel gezondheidsrisico in zich hadden. Uit biomonitoring hebben we geleerd dat het een probleem was, een contaminatie, die zich breed voordeed. Biomonitoring liet niet toe om geografisch te focussen. U mag ook niet vergeten dat de productie van PFOS en PFOA door het bedrijf is stopgezet en in opeenvolgende cycli van biomonitoring was ook te merken dat de concentraties in het bloed van pasgeborenen daalden.”
In 2016 was er al een gelijkaardig probleem bij Dupont-Chemours in Dordrecht en er was toen ook de problematiek van de drinkwatercontaminatie in de Italiaanse regio Veneto. “Het gebrek aan mankracht in ons team liet niet toe de buitenlandse problematiek op te volgen.” Op basis van de milieumetingen stelde het Departement Omgeving wel een PFAS-actieplan op in 2020. In de onderzoekscommissie werd begin oktober secretaris-generaal Peter Cabus van het Departement Omgeving gehoord. Ook hij verklaarde dat bij de opmaak van dat plan er geen melding werd gemaakt van de gekende problemen bij 3M.
