Samen met het Nederlandse onderzoekscollectief Spit onthulden Apache en De Groene Amsterdammer dit voorjaar de omvang van de vlucht van Nederlandse veehouders naar België. De veehouders trekken zuidwaarts omdat de stikstofregels in Nederland steeds strenger worden. Over het aantal migrerende boeren heerst al lang onduidelijkheid. Uit ons onderzoek blijkt in de afgelopen vijf jaar het aantal verhuisde Nederlandse veehouders is verdubbeld. Maar de stikstofsituatie in België is niet veel beter dan in Nederland. Ook België kampt met een ongezonde en torenhoge stikstofvervuiling. De aanvoer van nieuwe intensieve Nederlandse veehouders ontlast misschien Nederland, maar zorgt voor extra druk in België.
Ontdek alle negen artikels uit 2021 die je gelezen moet hebben.
Vlaamse en Nederlandse natuurbeschermers trokken de afgelopen jaren aan de alarmbel: grootschalige Nederlandse veeteeltbedrijven zouden de steeds strengere stikstofregels ontvluchten door hun bedrijven naar België te verhuizen. De nieuwe milieuregels in Nederland zouden het stikstofprobleem niet oplossen, maar enkel verplaatsen.
Spit en Apache inventariseerden de publiek beschikbare cijfers. De informatie over de vestiging van Nederlandse boeren in Vlaanderen is onvolledig, maar de gegevens die beschikbaar zijn, wijzen op een significante toename sinds 2018. In de afgelopen vijf jaar is het aantal Nederlandse veehouders dat naar België verhuisde verdubbeld.
Signalen uit het veld
Nederland rolde in 2019 een reeks vergaande maatregelen uit om zijn stikstofvervuiling in te perken. In België bleven die maatregelen vooralsnog achter. De deels door de overheid uitgekochte Nederlandse veehouders zouden dus ongestoord verder kunnen boeren bij hun zuiderburen.
De Lage Landen zijn een van de meest door stikstof vervuilde regio’s in Europa, met desastreuze gevolgen voor de natuur. Ammoniakuitstoot uit de intensieve veehouderij is verantwoordelijk voor meer dan de helft van die vervuiling. Nederland en België bungelen onderaan de Europese natuurbeschermingslijstjes.
In november 2018 oordeelde het Europees Hof van Justitie dat het Nederlandse Programma Aanpak Stikstof niet strookt met de Europese regels voor bescherming van kwetsbare natuur. In februari dit jaar werd ook de Belgische stikstofwetgeving door een rechter ontoereikend verklaard.
Dat verhaal vond weerklank in de mediaberichtgeving in beide landen. “De mest en de overlast voor Vlaanderen, de winst voor Nederland”, kopte De Standaard eind vorig jaar. “We krijgen signalen dat veel Nederlandse landbouwers een vergunning proberen te krijgen in Vlaanderen”, stelt Luc Lemmens, gedeputeerde van de provincie Antwerpen, in dat artikel. “Vaak zijn het grote bedrijven met grote financiële slagkracht, die hier bijhuizen oprichten en grote stallen bouwen.”
Hoe talrijk die signalen precies zijn, is niet duidelijk. In de artikels worden vaak dezelfde veehouders aangehaald als voorbeeld om de boerenvlucht aan te tonen. Zo bouwde Nederlander Jan Schoenmakers drie stallen voor in totaal 21.000 varkens in het Belgische Ravels, vlak over de grens. Hij is daarmee de op een na grootste varkensboer in Vlaanderen. Ook het bedrijf Top Halen vijftig kilometer zuidelijker, wordt vaak genoemd. Het Nederlandse moederbedrijf Cooperate Livestock Production zorgde voor ophef omdat het een bestaande boerderij wilde ombouwen tot een megastal voor 22.500 varkens.
Vlaams minister van Omgeving Zuhal Demir (N-VA) baseert haar milieubeleid op de theorie van de stikstofvlucht. “Nederlandse boeren zijn de grens met België overgestoken, we mogen daar niet blind voor zijn”, liet ze in maart weten in een interview over de voorlopige PAS-regeling in Vlaanderen. Ook die uitspraak is “gebaseerd op signalen uit het veld”, laat haar woordvoerder weten aan Spit en Apache.
In Nederland probeerde Omroep Brabant begin dit jaar de omvang van de verhuisbeweging van Nederland naar België in kaart te brengen. Conclusie: 45 bedrijven in de Belgische grensstreek zijn in handen van Nederlanders. Maar uit het onderzoek bleek geen duidelijke extra toeloop van Nederlandse nieuwkomers sinds de stikstofcrisis.
De Nederlandse provincie Noord-Brabant startte daarop zelf een onderzoek, dat uitwees dat de boerentrek in de Brabantse grensstreek geen nieuw, maar een al veel langer bestaand fenomeen is. “Het beeld dat in de media geschetst werd over een vermeende toename van verhuisbewegingen, kwam in het uitgevoerde onderzoek niet als zodanig terug”, licht gedeputeerde voor Stikstofbeleid in Nederland Erik Ronnes (CDA) toe.
De inventarisatie van Spit en Apache van het aantal verhuizers, gebaseerd op vergunningsaanvragen en openbare bedrijfsdocumenten, wijst echter wel degelijk op een significante toename sinds 2018.
Gebrekkige informatie
De onduidelijkheid over de toename van het aantal Nederlandse boeren in België, is deels te wijten aan de moeilijk te verkrijgen en onvolledige publieke informatie.
Industriële veebedrijven met een grote impact op het milieu zijn in Vlaanderen verplicht een omgevingsvergunning aan te vragen voor een zogenaamde GPBV-installatie (Geïntegreerde Preventie en Bestrijding van Verontreiniging). Via de oprichtingspapieren in het Belgisch Staatsblad is vaak te achterhalen of daar ook Nederlandse boeren tussen zitten. Bij een groot deel van de bedrijven wordt de nationaliteit van de aanvrager echter niet vermeld.
De onduidelijkheid over de toename van het aantal Nederlandse boeren in België, is deels te wijten aan de moeilijk te verkrijgen en onvolledige publieke informatie
Verder staan rundveebedrijven niet in de lijst van grote vervuilers, omdat ze niet vallen onder de verplichte Europese transparantieclausule bij vergunningsaanvragen voor megastallen, zoals het geval is bij pluimvee en varkens. Om het aantal Nederlandse rundveebedrijven in België te achterhalen, zou men dus alle 8.000 tot 9.000 rundveehouders in Vlaanderen moeten screenen.
Dat is niet alleen veel werk, maar ook technisch onmogelijk: een groot deel van de rundveehouders richt namelijk geen aparte vennootschap op, maar handelt als ‘natuurlijk persoon’ of eenmanszaak. Daardoor zijn gegevens over de bedrijfsvoering en de eigenaar niet openbaar. “Vooral in de melkveesector zijn er veel grote veehouderijen die toch geen vennootschap oprichten, meestal om belastingtechnische redenen”, vertelt Guy Depraetere, voormalig secretaris van het Belgische Algemeen Boerensyndicaat.
Het is dus niet makkelijk om de omvang van de verhuisbeweging op een gestructureerde manier te onderzoeken. Daarom baseerde het onderzoek van de provincie Noord-Brabant zich voornamelijk op interviews met landbouwers uit de regio.
Verdubbeling
Spit en Apache analyseerden 969 vergunningsaanvragen van grootschalige Nederlandse varkens- en pluimveehouders en inventariseerde de publieke bedrijfsdocumenten van 1.494 rundveehouders in de grensstreek – onder meer de zeer intensief bebouwde regio Noorderkempen. Op basis van die informatie telden we 61 bedrijven met een Nederlandse eigenaar: 24 grootschalige pluimveebedrijven, 26 grootschalige varkenshouderijen, negen rundveebedrijven en twee gemengde bedrijven.
De afgelopen vijf jaar verdubbelde het aantal nieuwe Nederlandse vestigingen in België ten opzichte van de vijf jaar daarvoor
Van deze 61 bedrijven vestigden zich er elf in de jaren 90 of eerder, dertien in de periode 2000-2009 en 25 tussen 2010 en 2019. In de jaren 2020 en 2021 telden we er vijf. Van zeven bedrijven is de vestigingsdatum onbekend. Sinds 2010 is er dus een duidelijke toename in het jaarlijkse aantal verhuizende Nederlanders. De afgelopen vijf jaar verdubbelde het aantal nieuwe vestigingen zelfs ten opzichte van de vijf jaar daarvoor.
Het Nederlandse aandeel in het aantal dieren in België lijkt bovendien groot. Afgaande op de informatie in de aangevraagde milieuvergunningen wordt zo’n 8% van de Belgische kippen gehouden in een ‘Nederlandse’ megastal.
Door het gebrek aan gegevens zijn er wellicht Nederlandse bedrijven in België die onder de radar blijven. Bovendien zijn er ook ‘verdoken’ vormen van boerenmigratie mogelijk. Als een Belgisch bedrijf wordt overgenomen door een Nederlander, hoeft er niet altijd een nieuwe vergunning te worden aangevraagd, waardoor de verandering in eigenaarschap onopgemerkt kan blijven. Het is ook niet zichtbaar wanneer een Nederlander een locatie huurt in België en daar personeel in dienst neemt om de stallen te beheren.
Stoppersregelingen
Gelijktijdig met de toename van het aantal Nederlandse vestigingen in België, steeg ook het aantal veehouders dat hun bedrijf in Nederland stopzette. Dat blijkt uit cijfers van de Kamer van Koophandel. Tussen 2010 en 2016 stopten er jaarlijks gemiddeld zo’n tweehonderd bedrijven. In de jaren 2017 tot 2020 waren dat er jaarlijks tussen de 1.000 en 1.400.
De afgelopen vier jaar voerde de Nederlandse overheid verschillende subsidieregelingen in om veehouderijen te stimuleren hun bedrijf te stoppen. Zo was er in 2017 de ‘subsidieregeling bedrijfsbeëindiging melkveehouderij’ van in totaal negentien miljoen euro. In datzelfde jaar was ook de ‘regeling omgevingskwaliteit’ (ROK) van kracht voor varkenshouders, met een budget van acht miljoen euro en een maximale vergoeding van 500.000 euro per locatie. Drie jaar later konden varkenshouders zich inschrijven voor de ‘regeling sanering varkenshouderijen’, waarvoor maar liefst 455 miljoen euro beschikbaar werd gesteld.
Verandering op til
In dertig jaar tijd is het aantal landbouwbedrijven in Vlaanderen met 60% gedaald, zo meldt het laatste Landbouwrapport. Bedrijven specialiseerden zich steeds meer en werden groter. De afgelopen tien jaar groeide het aantal dieren bij pluimveebedrijven met 70%, bij rundvee- en varkensbedrijven was dat respectievelijk 50 en 39%.
De varkenshouderij is goed voor bijna een kwart van de totale productiewaarde binnen de landbouw, de pluimveesector ongeveer 10%. De vleesproductie van kalveren, vlees- en melkvee zorgt voor een achtste van de totale productiewaarde.
Het ziet ernaar uit dat ook Vlaanderen binnenkort extra maatregelen zal nemen om stikstofvervuiling tegen te gaan. In januari dit jaar deed de Raad voor Vergunningsbetwistingen een uitspraak die het Belgische vergunningsbeleid op losse schroeven zette. De drempelwaarde die de Vlaamse overheid hanteerde waaronder de stikstofimpact van een veehouderij ‘niet significant’ werd geacht, bood onvoldoende bescherming voor de natuur en was dus onwettig volgens de Raad. Minister Demir werkt nu aan een drastische herziening van het beleid, die nog voor de zomer af moet zijn.
Dat zou betekenen dat voor Nederlandse boeren een reden wegvalt om naar België te trekken. Makelaar in agrarisch vastgoed Filip Boone ziet dat Nederlandse veehouders steeds verder weg verhuizen. “Vroeger beperkte men zich vaak tot de grensstreek met Nederland, om de band met het thuisfront te behouden, maar nu durft men ook verder te gaan, tot in de Westhoek of zelfs Wallonië.” Naast België zijn Duitsland en Canada de populairste migratiebestemmingen.
Ook Raoul Beunen van de vakgroep milieuwetenschappen aan de Open Universiteit in Heerlen denkt dat Nederlandse boeren die de stikstofbeperkingen willen omzeilen, steeds verder van huis zullen gaan. “Ik weet dat sommige agrarische ondernemers bijvoorbeeld naar Spanje gaan en daar bedrijven opkopen. Op lange termijn is dat geen duurzame oplossing, maar een verplaatsing van de stikstofproblematiek.”
Dit onderzoek werd mede mogelijk gemaakt door Journalismfund.eu. Het verschijnt ook bij De Groene Amsterdammer.
Uitgelichte afbeelding: megastal in Nederland (Foto: © Stef Arends)
