De afgelopen maanden was de 33-jarige Cheng Guo Rong heel even de coolste man van China. Terwijl de natie aftelde naar de openingsdag van de grootste en duurste Wereldtentoonstelling ooit, was de Chinese blogosfeer in de ban van dit mysterieuze mode-icoon. Gephotoshopte plaatjes van zijn beeltenis circuleerden in cyberspace: nu eens omringd door modellen van Dolce & Gabana, dan weer tussen internationale toppolitici of op de boeg van de Titanic met actrice Kate Winslet in de armen. Een gigantisch muurschilderij van zijn gezicht dook op in het centrum van de zuidelijke grootstad Guangzhou, en zelfs de online lentemode van 2010 werd op zijn kledingstijl geënt.
Zomerjurk
Nu valt dat soort e-idolatrie wel meer mensen te beurt in het steeds meer modebewuste China, maar Chengs geval is opmerkelijk. Tot voor kort was hij namelijk een anonieme bedelaar in Ningbo, een grijze industriestad die in de Oost-Chinese provincie Zhejiang ligt, op een drietal uurtjes rijden van Shanghai.
Eind januari 2010 plaatste een stadsgenoot voor het eerst foto’s van de dakloze man online. Gehuld in gelaagde winterkleding of in een zomerjurk wandelt hij door het straatbeeld, snuffelt in vuilnisbakken of vraagt voorbijgangers om een aalmoes, altijd met een intense blik en de sigaret nonchalant tussen vingers of lippen bengelend.
Schizofrenie
Als Grieks vuur verspreidden de kiekjes zich over het net, en een sneeuwbaleffect was ingezet. Een snel groeiend leger e-fans riep de charismatische vagebond uit tot ‘Prins der Bedelaars’, ‘Coole Grote Broer’ en ‘knapste underdog van de eeuw’. Een week later achtervolgden paparazzi en groupies de angstige zwerver door de straten van Ningbo en begin maart verscheen zowaar een stuk gewijd aan de hype in de Britse kwaliteitskrant The Independent.
Uiteindelijk leidde de intense speculatie over zijn identiteit en levensverhaal tot een publieke hereniging met zijn familie. Chengs jongere broer herkende hem in een tv-reportage en reisde met hun moeder vanuit de naburige provincie Jiangxi naar Ningbo om na te gaan of de beruchte bedelaarsprins wel degelijk hun vermiste zoon en broer was. Nadat Cheng door hen was opgespoord, bleek hij aan schizofrenie en een milde vorm van autisme te lijden.
Verstandelijke vermogens
Voor de camera’s deed zijn broer hun verhaal: elf jaar geleden was Cheng het platgetreden pad van het platteland naar de geïndustrialiseerde buurprovincie gevolgd, op zoek naar vast fabriekswerk om de toekomst van zijn twee pasgeboren kinderen veilig te stellen. Net in Zhejiang aangekomen kreeg hij echter nieuws dat zijn echtgenote en zijn vader waren omgekomen in een verkeersongeval. Cheng verbrak alle contact en raakte op de dool, niet langer in staat om op eigen kracht terug te keren. Intussen bleef de familie elf lange jaren in het ongewisse over zijn lot, tot de bewuste reportage werd uitgezonden.
Intussen is Cheng opnieuw veilig en wel thuis. Zijn verstandelijke vermogens keren langzaam terug en stapsgewijs integreert hij zich opnieuw in de samenleving. Hij werkt op proef als manager van een modeshow in het zuidelijke stadje Shunde, al verklaart het voormalige idool niks van mode te snappen. De internetgemeenschap is hij dankbaar voor haar rol in de hereniging met zijn familie en met zijn zonen, nu elf en twaalf jaar oud.
Nobele zielen
Hoewel Chengs lot gevoelig is verbeterd dankzij alle mediaaandacht werpt zijn verhaal ook licht op een donkere, relatief nieuwe kant van de Chinese maatschappij. Zodra bekend werd dat de Bedelaarsprins aan schizofrenie leed, verdween zijn verhaal meteen uit de blogosfeer.
Een mogelijke verklaring voor die haast allergische reactie is dat Cheng niet langer voldeed aan het traditionele Chinese beeld van de zwerver. Sinds de oudheid worden landlopers verheerlijkt als nobele zielen die bewust uit het keurslijf van de samenleving stappen, vaak uit protest tegen corruptie of andere wantoestanden. In het grotendeels rurale China zijn opeenvolgende generaties aan eenzelfde stuk landbouwgrond gebonden, waar ze als een hechte familie-eenheid onder één dak leven. Het individu wordt aangezien als te klein en te zwak om het leven op zijn eentje het hoofd te bieden.
Besmettelijk
De landloze levenswijze wordt daarom geassocieerd met sterke en spirituele persoonlijkheden, een plaatje waarin de ogenschijnlijk coole Cheng perfect paste. En blijkbaar was de internetgemeenschap op zoek naar een klassieke held in een – letterlijk – nieuw kleedje. Toen zijn achtergrond en fragiele geestelijke toestand echter bekend raakten, viel de virtuele mythe van de rebellerende vagebond in duigen en verdampte de interesse meteen.
Een tweede verklaring is de Chinese tendens om zich van mentaal zwakkeren af te keren, uit schaamte of zelfbehoud. De traditionele Chinese geneeskunde beschouwt psychische ziektes als een fysiek probleem, veroorzaakt door een onevenwicht in de interne organen. Tot twintig jaar geleden werd algemeen aangenomen dat niet enkel mentale patiënten maar ook de psychiaters die hen behandelen uiterst besmettelijk zijn. Op het platteland is de angst voor zo'n ‘besmetting’ nog altijd aanwezig.
Krankzinnige mensen
Tijdens de Culturele Revolutie van de jaren zestig werd het beroep van psychiater zelfs buiten de wet gesteld, weliswaar uit praktische overwegingen. Klinieken en hospitalen werden omgeturnd tot psychiatrische gevangenissen voor al wie kritiek had op het beleid van Mao, een trend die zich tot op vandaag doorzet. Wie te opzichtig aan het gezag van de Communistische Partij (CCP) tornt, verdwijnt spoorloos en wordt als een psychiatrische patient geïnterneerd voor ‘heropvoeding’. Kritische elementen worden daardoor letterlijk gedegradeerd tot paria's in de ogen van hun gemeenschap.
Dat alles maakt dat psychiatrie nog altijd een negatieve bijklank heeft in het nieuwe China. Het aantal gediplomeerde psychologen – 20.000 in heel China – ligt verhoudingsgewijs dan ook op slechts 10 procent van het internationale gemiddelde en hun expertise is bijzonder duur. Voor de vele daadwerkelijk mentaal gehandicapte, klinisch depressieve en krankzinnige mensen blijft er daardoor haast geen opvang over. Ze zien er minder hip uit dan Cheng Guo Rong, maar ook zij dwalen door China’s straten.
Een geschokte natie
De Wereldgezondheidsorganisatie schat hun aantal op 17 procent van het bevolkingstotaal, waarvan 91 procent geen enkele vorm van behandeling geniet. Dat zijn meer dan 200 miljoen mentaal instabiele mensen voor wie geen bijstand voorhanden is. Dat verbijsterende cijfer wordt niet bestreden in de lokale pers, wat vele waarnemers doet vermoeden dat het ware aantal nog hoger ligt. De regering stuurt de nationale media en staat erom bekend enkel met ultraconservatieve cijfers naar buiten te komen als het positieve imago van haar beleid of de Chinese natie in het gedrang komt. Openlijk toegeven dat 17 procent van haar bevolking depressief is, betekent voor de CCP zoveel als aan de alarmbel hangen. Wat is er aan de hand?
China beleeft een reële geestelijke gezondheidscrisis. De groei is meetbaar: het nationale zelfmoordcijfer is volgens officiële media nu al het hoogste ter wereld. Elk jaar opnieuw proberen 2,25 miljoen Chinezen zichzelf van het leven te beroven. 250.000 tot 300.000 onder hen slagen in hun opzet, en onder de 15- tot 34-jarigen is zelfmoord de belangrijkste doodsoorzaak geworden. Het zijn cijfers waarachter een geschokte natie schuilgaat.
Ongestraft
De afgelopen dertig jaar werd de Chinese bevolking gedwongen om de sprong te maken van een rurale planeconomie naar een hyperkapitalistische exporteconomie, een transformatie waar het geïndustrialiseerde Westen 200 jaar over heeft gedaan. Om dat te bewerkstelligen is de regering een duidelijk sociaal contract aangegaan met haar burgers: werk zo hard je kunt, vergeet solidariteit en grijp je eigen kansen; wij garanderen dat je levensstandaard naar ongekende hoogten zal stijgen.
De CCP heeft woord gehouden, zij het niet aan al haar burgers. De economisch geïsoleerde westelijke provincies hinken achterop, met een steeds groter wordende sociaal-economische kloof tussen de koplopers in de race en de honderden miljoenen achterblijvers als resultaat. In het oosten van het land leven de meeste burgers ontegensprekelijk in betere huizen, eten ze beter voedsel, kunnen velen naar het buitenland reizen en hun mening relatief ongestraft verkondigen in een resem moderne media.
Diepgewortelde ontevredenheid
Net die mensen gebruiken nu het internet om een dakloze, berooide en onmondige schooier uit te roepen tot hun nationale held en voorbeeld. Dat doen ze op het moment dat de ogen van de wereld zich op China en de Expo-extravaganza richten en alle burgers geacht worden naar de buitenwereld een positief imago te projecteren – een onuitgesproken deel van het sociale contract.
De timing en buitensporige afmetingen van het fenomeen van de ‘Prins-Bedelaar’ suggereren een diepgewortelde ontevredenheid over de richting die de Chinese maatschappij uitgaat. Alle geboekte vooruitgang en positieve vooruitzichten ten spijt kijken vele bewoners van het nieuwe China de toekomst gedesoriënteerd, kwaad en bang tegemoet. Het is een existentiële verwarring die afgelopen maand onverwachte slachtoffers maakte.
Slagersmes
Meer nog dan landloperij wordt zelfdoding in China beschouwd als de meest effectieve manier om de publieke aandacht te vestigen op persoonlijk of maatschappelijk onrecht. Tot voor kort grepen de miljoenen zelfmoordpogingen echter plaats in de privésfeer. Op 23 maart werd op een verbijsterend wrede manier gebroken met die aloude traditie in het stadje Nanping, in de zuidoostelijke kustprovincie Fujian.
Die ochtend werden de scholieren aan de schoolpoort van Nanpings experimentele basisschool opgewacht door de 41-jarige Zheng Minsheng. Gewapend met een slagersmes hakte de ex-chirurg willekeurig in op dertien kinderen. Acht lieten ter plekke het leven voor de man overmeesterd kon worden, de overige vijf overleefden de slachting.
Verontrustend snel
Op 28 april werd de voormalige dokter na een kort proces veroordeeld. Voor zijn executie verklaarde hij rationeel en met voorbedachten rade te hebben gehandeld. Opeenvolgende tegenslagen hadden hem tot het besef gebracht dat zijn leven geen zin had. Daarom had hij het plan opgevat om 30 kinderen om te brengen.
Tussen augustus en december 2004 was al een eerste golf studentenmoorden door China getrokken, maar toen was er geen oorzakelijk verband tussen de individuele gevallen. Zheng vond echter verontrustend snel en accuraat navolging. Was 28 april de dag van zijn executie, het was ook die van de tweede aanslag. 's Namiddags brak een dorpsleraar in in de basisschool van het zuidelijke Leizhou. Hij viel er een collega aan, verwondde zestien leerlingen met een keukenmes en werd door de politie tegen het dak gewerkt toen hij van het schoolgebouw probeerde te springen.
Copycat
De volgende ochtend, 29 april, in de oostelijke provincie Jiangsu: een 47-jarige werkloze man valt binnen in een kleuterklas en steekt er een veiligheidsagent, twee leraars en 28 kinderen neer. Daarop beveelt de regering een quarantaine en een nationale media-blackout, maar het moorden gaat gewoon voort.
Terwijl de volgende dag ongeïnformeerde ouders een protestmars houden omdat hen nog altijd de toegang wordt geweigerd tot de school en het ziekenhuis waar hun gewonde kinderen worden verzorgd, slaat enkele honderden kilometers noordwaarts een nieuwe copycat toe. Een kippenkweker stormt een middelbare school binnen, verwondt vijf leerlingen en een leraar met een hamer, overgiet zichzelf met olie en drukt twee kinderen tegen het lijf in een poging hen mee te sleuren in zijn dood. Dankzij de interventie van twee leraars mislukt het plan en is de man de enige die levend verbrandt.
Nieuwe schok
Dan wordt het eindelijk stil en komt het veiligheidsdebat op gang. Verscherpte maatregelen worden aangekondigd om doorheen heel China peutertuinen en scholen beter te beveiligen. Er komen meer veiligheidsagenten, meer beveiligingscamera’s, hogere hekken. De politie introduceert een metalen grijparm om razende indringers in bedwang te houden.
Langzaam komt men dichter bij de kern van het probleem, en de waaromvraag wordt net openlijk gesteld als een nieuwe aanval voor een nieuwe schok zorgt. Op 12 mei, in de centrale provincie Shaanxi dit keer, stormt de eigenaar van een privékleuterschool door zijn eigen gebouw met een slagersmes in de hand. Hij houdt halt in het directiekantoor waar de directrice en haar moeder zich bevinden, slacht beide vrouwen af, doodt zeven kinderen en verwondt elf anderen. Slechts twee van de aanwezige kleuters blijven ongedeerd. Daarop keert hij huiswaarts, steekt een sigaret op en aanschouwt volgens ooggetuigen kalm het tafereel van de heen en weer snellende hulpdiensten vanuit zijn raam. Daarop snijdt hij zichzelf de keel over.
Meer openheid
Opnieuw wordt het verhaal uit de nationale media geweerd, met als onderschrift naar de pers dat niets het vredige verloop van de Expo 2010 in de weg mag staan. In de populaire Global Times, die door de CCP wordt gefilterd, verschijnt de volgende dag echter een verklaring van de nationale politiediensten dat sinds 23 maart zeven andere aanvallen werden verijdeld.
Op hetzelfde moment spreekt premier Wen Jiabao als eerste politieke leider openlijk over het probleem op de Hongkongse televisie, en geeft aan dat er nood is aan een socialer China, waarin mensen met klachten of psychische problemen binnen hun eigen gemeenschap terecht kunnen voor bijstand. Zijn mening wordt gedeeld door de meeste vooraanstaande Chinese intellectuelen en universiteitsprofessoren, die weliswaar pleiten voor meer openheid in de pers.
Mentale problemen
Als China’s bekendste blogger Han Han zich in het debat mengt, komt de CCP echter zelf onder vuur te liggen: de blogger beschuldigt de overheid er openlijk van enkel om de Wereldexpo in Shanghai te geven en niet om de dode kinderen, en eist vrije ziekenhuistoegang voor families van slachtoffers. Zijn weblog wordt meteen geblokkeerd, maar de bewuste post blijft op het net circuleren.
Nieuwe stemmen in de media leggen daarop de schuld volledig bij de daders en hameren op het consequente toepassen van de doodstraf. Intussen wordt in het huidige vijfjarenplan van de centrale regering in alle stilte een ruim budget uitgetrokken voor onderzoek naar mentale problemen.
Empathisch vermogen
Een analyse van het profiel en de motieven van de daders toont aan dat de premier perfect geïnformeerd was over het probleem en dat de regering via haar verschillende mediakanalen tot op zekere hoogte open kaart speelt met haar bevolking. Allen waren ze mannen van middelbare leeftijd die zich herhaaldelijk door de maatschappij in de kou gelaten voelden, hetzij omdat ze werden afgedankt en vruchteloos naar een nieuwe job zochten (in het voormalige communistische systeem werden alle werknemers in staatsbedrijven nog voor het leven benoemd), omdat ze door corrupte lokale politici uit hun huis waren gezet of omdat ze zich door dorpsgenoten met ‘guanxi’, relaties met hooggeplaatste ambtenaren, in een hoek gedrumd voelden.
Steeds achtten ze zichzelf niet bij machte om gerechtigheid te bekomen of terug te vechten, tenzij door de hele samenleving te treffen via haar allerzwakste schakels. En het meest opmerkelijke: bij elke van de vijf daders was het empathisch vermogen dat een normaal functionerend mens ervan weerhoudt in koelen bloede een kind te vermoorden volledig uitgewist.
Grotere ramp
Een kind vermoorden in het China van vandaag betekent meer dan alleen kindermoord: het is de eliminatie van een hele familielijn. Een stamboom is er van oudsher een spiritueel gegeven. Men is ervan overtuigd dat een overleden voorouder terugkeert in een nieuwgeboren kind, dat de ziel en bepaalde karaktertrekken van die persoon overneemt.
Aan de continuïteit van dat familiegevoel ontlenen Chinezen een zin van de eeuwigheid van het leven, dat altijd een gedeeld leven is en niet een individueel bestaan. Men leeft letterlijk verder in en door de (achter)kleinkinderen. Door de eenkindpolitiek hebben de meeste families echter maar één enkel kind of zelfs kleinkind waarop alle hoop rust. Daarom houdt de hele familie op te bestaan als een kleinkind sterft en de familienaam letterlijk met zich meeneemt in het graf. Een grotere ramp is voor een Chinese familie niet denkbaar.
Rituele kindermoord
Een man die met dit denken is opgegroeid en toch kinderen vermoordt zonder aarzeling of berouw, moet bezeten zijn door een wanhoop die veel dieper snijdt dan het vooruitzicht van de doodstraf. De daders van de vijf aanslagen zagen hun dood als een oplossing. Niet als een straf, maar als het einde van hun lijdensweg, het punt waarop er eindelijk naar hen zou worden geluisterd.
Sinds de beroemde poeet Qu Yuan tijdens de Zhou-dynastie ten onrechte van hoogverraad werd beschuldigd en uit protest de Miluo rivier in waadde met een rotsblok in de armen, is rituele zelfmoord in China het meest dramatische symbool voor totale machteloosheid. Ruim 2.250 jaar later is dat rituele kindermoord geworden.
Seriële uitbarstingen
Onwreekbaar onrecht creëert eenzaamheid, en het nieuwe China telt vele machtelozen. Het is een gigantische uitdaging om die tientallen miljoenen zwakke schakels opnieuw in het systeem te integreren en sterker te maken, in plaats van hen naar de periferie te verbannen. Het is ook een uitdaging die zich als onvermijdelijk aftekent voor China’s leiders, onvermijdelijk en hoogdringend.
Op dit moment lijkt het vermoorden van onschuldige kleuters het allerergste te zijn wat een mens een ander mens kan aandoen in een civiele maatschappij. Maar amper twee maanden geleden hield niemand dit soort seriële uitbarstingen nog voor mogelijk. Wie weet in welke vorm de wanhoop van de eenzamen een volgende keer toeslaat.
