De voorbije weken werd duchtig in het rond gestrooid met meetresultaten, toetsingswaarden en drinkwaternormen voor PFOS. De belangrijkste praktische conclusie daarvan is dat de Vlaamse Regering mensen die in een straal tot vijftien kilometer rond 3M wonen, intussen afraadt om wekelijks meer dan één ei van kippen in de eigen tuin te eten. Hoe dichter bij de bron van de vervuiling, hoe strikter de voorgestelde maatregelen: zo eet wie in een straal van anderhalve kilometer rond de site van 3M woont best helemaal geen zelfgeteelde eieren meer. Kinderen jonger dan 12 jaar eten best ook geen zelfgeteelde groenten.
Gelijkaardige maatregelen stelde toxicoloog Jan Tytgat (KU Leuven) al in 2017 voor, maar de Vlaamse Regering en het Antwerpse stadsbestuur verkozen om daarover niet te communiceren. Die keuze, om de bevolking in het ongewisse te laten over de gevaren voor de volksgezondheid, wordt vooral verdedigd met het argument dat we de situatie in 2017 niet tegen het licht mogen houden op basis van de nieuwe wetenschappelijke inzichten van vandaag.
Het klopt dat er sprake is van voortschrijdend wetenschappelijk inzicht in de gevaren van PFOS (en PFAS), maar het klopt niet dat die kennis er nog niet zou geweest zijn in 2017.
Richtwaarden
Opvallend is dat politici ook vandaag (nog steeds) geen gebruik maken van de meest courante informatie over de risico’s voor de volksgezondheid van PFOS en PFAS. In het VRT-programma De Zevende Dag verzekerde Antwerps burgemeester Bart De Wever (N-VA) afgelopen weekend nog dat er op basis van een aantal recente metingen geen probleem zou zijn op Antwerps grondgebied. Hij gebruikte daarvoor de resultaten van twaalf metingen (op vier verschillende locaties) die de stad de voorbije weken liet uitvoeren.
Op ‘slechts’ één plaats – vlakbij waar straks de Oosterweeltunnel gegraven wordt – lagen de gemeten concentraties PFOS hoger (tot 17,4 microgram per kilogram droge grond) dan de bodemsaneringsnorm. Dergelijke hoge waarden, die een sanering noodzaken, werden elders niet gemeten. Al werden op andere plaatsen wel de richtwaarden overschreden – onder meer aan de basisschool Aan de stroom (tot 4,2 microgram per kilogram droge grond) en op het voetbalveld van City Pirates (tot 6,6 microgram per kilogram droge grond).
Wat De Wever er niet bij vertelde is dat voor de oefening van de stad werd gewerkt met de ontwerpnormen van OVAM die werden opgesteld in juni 2020. Op basis daarvan kon De Wever verklaren dat de bodemsaneringsnorm op Antwerps grondgebied niet is overschreden (maar dus wel de richtwaarden).
Die ontwerpnormen gelden nog steeds. Sinds ze zijn ingevoerd zijn de wetenschappelijke inzichten wel degelijk verder gerijpt. Dat blijkt uit de nieuwe, in september 2020 door de Europese Autoriteit voor voedselveiligheid (EFSA) gepubliceerde normen over de hoeveelheid PFAS die mensen op dagelijkse basis maximaal zouden mogen binnenkrijgen.
Fors bijgesteld
De EFSA legt de toelaatbare dagelijkse dosis (TDI) op 0,63 nanogram per kilogram lichaamsgewicht. Op weekbasis (TWI) is dat 4,4 nanogram per kilogram lichaamsgewicht. Die TWI is de basis waarop vervolgens de streefwaarden worden berekend voor de aanwezigheid van PFAS in bodem en in grondwater.
Met een TWI van 4,4 nanogram legt de EFSA de lat de facto ongeveer drie keer lager dan in een vorig rapport uit 2018. De 4,4 nanogram is de optelsom voor vier verschillende PFAS waarvan PFOS de belangrijkste is.
Dat cijfer is, voor alle duidelijkheid, de 'volledige' hoeveelheid PFAS die iemand dagelijks binnen mag krijgen volgens de nieuwe gegevens. Drinkwater maakt daar maar een fractie van uit. De facto zou de drinkwaternorm 2,2 à 4,4 nanogram per liter moeten zijn.
De verwachting is dat de Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij (OVAM) op korte termijn de Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek (VITO) aanzoekt om die nieuwe inzichten van het EFSA om te zetten in nieuwe, veel lagere ontwerpnormen voor de aanwezigheid van PFOS in de bodem.
Niet alle landen wachten daarmee. In Nederland bijvoorbeeld, leidden de nieuwe Europese inzichten tot fors naar beneden bijgestelde achtergrondwaarden voor afgegraven grond: 0,9 microgram.
Drinkwater
Op basis van de informatie van de EFSA zou Bart De Wever allerminst stellig kunnen beweren dat zich geen gezondheidsprobleem stelt op Antwerps grondgebied. Dat is a fortiori het geval voor het drinkwater.
In Vlaanderen mag drinkwater vandaag 120 nanogram PFAS per liter bevatten. De nieuwe Europese drinkwaterrichtijn zorgt ervoor dat die waarde (een beetje) zal zakken naar 100 nanogram. Daarbij wordt gekeken naar de som van de twintig meest voorkomende PFAS, waaronder ook PFOS.
Vertrekkend van de nieuwe inzichten van de EFSA en de eerder geciteerde 4,4 TWI per kilogram lichaamsgewicht zou die norm echter bijna vijf keer lager moeten zijn. Voor die berekening gaan specialisten uit van een persoon die 70 kilogram weegt en twee liter water per dag drinkt.
De berekening van wat de maximale dosis PFAS per liter drinkwater zou mogen zijn, wordt gedaan door de opname van 4,4 nanogram per kilogram lichaamsgewicht per week te vermenigvuldigen met 70 kilogram lichaamsgewicht en te delen door 14 liter (7 dagen van 2 liter) drinkwater. Die oefening leert dat de maximale hoeveelheid PFAS (voornamelijk PFOS) 22 nanogram per liter zou mogen bedragen. Maar nogmaals: die oefening gaat ervan uit dat de maximaal toegelaten hoeveelheid PFAS volledig via drinkwater binnenkomt. In de praktijk zijn er helaas andere vormen van inname, vooral via voeding.
Toekomst
Maar zelfs de 22 nanogram per liter is niet enkel beduidend minder dan de 100 nanogram die straks ook in Vlaanderen de norm wordt, het is ook minder dan de hoeveelheden die een oriënterende meetcampagne van het Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid, samen met de Vlaamse Milieumaatschappij in 2018 op sommige plaatsen aan het licht bracht.
Het drinkwater van de groep Waterlink die onder meer in Antwerpen en Zwijndrecht actief is, bleek 38 nanogram PFAS per liter te bevatten. Bij de Watergroep die onder meer Waregem en Kuurne van drinkwater voorziet, werd een waarde van 37 nanogram per liter aangetroffen.
Dat de nieuwe Europese drinkwaterrichtlijn de lat, ondanks de bevindingen van de EFSA, op 100 nanogram per liter in plaats van op 22 nanogram per liter legt, wijten specialisten aan economische motieven. Net omdat het drinkwater en het grondwater op heel wat plaatsen hogere concentraties bevat, zou dat de kosten voor drinkwatermaatschappijen sterk verhogen.
Toch geven de nieuwe bevindingen van EFSA aan dat beleidsmakers beter twee keer nadenken voor ze verklaren dat er geen risico’s voor de volksgezondheid zijn. Het voortschrijdend inzicht bij EFSA spreekt boekdelen: in 2008 legde het EFSA de lat nog op 180 nanogram per dag per kilo lichaamsgewicht. Tien jaar later werd dat fors bijgesteld tot 1,85 nanogram per dag, per kilo lichaamsgewicht. Intussen (2020) is dat nog 0,65 nanogram per dag, per kilo lichaamsgewicht.
Ook de situatie aan de andere kant van de Atlantische Oceaan is veelzeggend. In een aantal staten liggen de normen voor PFOS in drinkwater zelfs nog een stuk lager dan de 22 nanogram per liter die voortvloeit uit de nieuwe data van het EFSA. In Massachusetts ligt de norm op 3,1 nanogram, in Michigan op 16 nanogram en in Vermont op 4 nanogram per liter.
Politici die zich beklagen dat in het PFOS-schandaal met de normen van vandaag naar het verleden wordt gekeken, vinden er misschien inspiratie om de echte normen van vandaag ter harte te nemen om zo de toekomstige volksgezondheid veilig te stellen.
