De Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij (OVAM) moest maandag (14/6) aan de Vlaamse Regering tekst en uitleg geven over de aanpak van de PFOS-vervuiling in Zwijndrecht. De regering legde na afloop maatregelen vast in concentrische cirkels vanaf minder dan anderhalve tot tien kilometer van de 3M-fabriek. In grote lijnen wordt afgeraden om eieren en kleinvee uit eigen tuin te consumeren en zelfgekweekte groenten met mate te consumeren.
Het is weinig bekend, maar de Vlaamse overheid adviseert alle inwoners om maximaal twee eieren per week van eigen kippen te eten, tenzij een bodemonderzoek geen vervuiling aan het licht brengt. “Eieren van je eigen scharrelkippen bevatten iets meer dioxines en pcb’s dan eieren uit de supermarkt, omdat kippen in grote bedrijven van elke vervuiling worden afgeschermd”, klinkt het op de campagnesite Gezonduiteigengrond.be
Uit voorzorg stelden wetenschappers aan Universiteit Antwerpen eerder al voor om in een straal van vijftien kilometer rond de 3M-fabriek geen eieren te eten. Dat betekent dat niet alleen inwoners uit Zwijndrecht, maar mensen in een gebied dat zich uitstrekt van Sint-Niklaas tot Brasschaat, extra voorzichtig moeten zijn.
Adviezen die te maken hebben met verontreinigde gronden zijn niet nieuw voor Vlaanderen. In 2003 gaf de overheid in delen van de stad Menen het advies om geen eieren meer te eten van eigen kippen. In 2018 werd dat advies afgezwakt naar maximaal twee eieren van eigen kippen per week, voor mensen die buiten de voorzorgzone wonen.
Hetzelfde geldt voor delen van de naburige gemeente Wevelgem en Wervik. Uit stalen bleek dat de eieren te hoge concentraties dioxines en pcb’s (polychloorbifenyl is een stoffenverbindingsklasse die schadelijk is voor de gezondheid, red.) bevatten. Afvalverbranding, overmatig pesticidengebruik en de nabijheid van industrie liggen aan de oorzaak. Een opvolgonderzoek in 2010 toonde lagere concentraties, maar wel nog steeds hoger dan die van commerciële eieren.
Zware metalen in eigen kweek
Vlaanderen telt bovendien drie hotspotgebieden voor zware metalen, brengen het Vlaams Instituut Gezond Leven en de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) in herinnering.
Enkele woonwijken rond het metaalverwerkende bedrijf Umicore in Hoboken vormen wellicht het meest gekende aandachtsgebied. Vooral de uitstoot van lood, arseen en cadmium zijn een aandachtspunt, zegt de VMM. Sinds 2015 is de Europese grenswaarde voor lood er overschreden, voor arseen is er een overschrijding sinds de start van de metingen en de concentraties cadmium flirten met de Europese drempels.
De medische werkgroep Hoboken, met daarin onder meer district Hoboken, Umicore en de Universiteit Antwerpen, volgt het probleem op sinds het einde van de jaren 70. Umicore is vorig jaar gestart met het opkopen van woningen dicht bij de fabriek om een groene buffer tegen uitstoot aan te leggen. De overheid raadt de inwoners aan geen zelfgeteelde groenten te eten en aarde te bedekken met schors, grassen of bodembedekkers. Speelgoed en knuffels van kinderen kunnen best regelmatig gewassen worden.
In Beerse, nabij Turnhout in de Kempen, zijn er hogere concentraties lood, koper, zink, cadmium en arseen maar de afgelopen jaren werden geen Europese grenswaarden meer overschreden. De vervuiling is afkomstig van allerhande industrie, zoals non-ferro en steenbakkerijen, langs het kanaal Schoten-Turnhout. Wie op een halve kilometer van de (voormalige) industrie woont, teelt best geen groenten en inwoners verderop laten beter hun bodem analyseren vooraleer ze willen tuinieren voor eigen consumptie. Verder gelden een reeks maatregelen die gelijkaardig zijn als die voor mensen die in de buurt van Umicore in Hoboken wonen.
In Genk-Zuid, tot slot, zijn er ook gezondheidsadviezen omdat nikkel- en chroomconcentraties in het gebied dat grenst aan het industrieterrein flirten met de Europese grenswaarden. Blootstelling gebeurt vooral via de ademhaling, waardoor gezondheidsadviezen gaan over voldoende ventilatie en het gebruik van de juiste types stofzakken bij stofzuigers. Omdat zware metalen zich vastzetten op stof, wordt aangeraden om zelfgeteelde groenten en fruit langdurig te spoelen.
Ter volledigheid: elders in de Noorderkempen wordt aan inwoners van Lommel, Pelt, Balen, Mol en Hamont-Achel gevraagd om rekening te houden met het zware metaal cadmium in de bodem en het grondwater. Dat is een gevolg van vervuiling van zinkfabrieken, minstens vijftig jaar geleden.
De Gentse Kanaalzone is een buitenbeentje. Naast dioxine mat men daar ook een hogere fijnstofconcentratie in het bloed dan het Vlaamse gemiddelde (de metingen dateren van 2012-2015, red.). Dat komt door de industriële activiteiten, het drukke weg- en scheepvaartverkeer, de overslag van droge bulkgoederen en de zware industrie. Jongeren die blootgesteld werden aan hogere concentraties fijn stof, bleken meer dioxineachtige stoffen in hun bloed te hebben. Het Steunpunt Milieu & Gezondheid schrijft in zijn rapport verder dat er aanwijzingen zijn dat de pcb-gehaltes in het bloed van jongeren in de Gentse Kanaalzone hoger liggen dan elders in Vlaanderen. Hetzelfde geldt voor sporen van het pesticide lindaan, dat vroeger veel gebruikt werd in de suikerbietindustrie.
85.000 risicogronden
Vlaanderen heeft de ambitie om tegen 2036 op alle verontreinigde gronden in Vlaanderen minstens een bodemsanering op te starten. Dat is niet alleen belangrijk voor de menselijke gezondheid en het milieu, sanering zorgt ook voor bijkomende ruimte.
In een eerste fase, die dit jaar van start ging, wordt een oriënterend bodemonderzoek uitgevoerd op ongeveer 85.000 risicogronden. Op die manier wil OVAM weten of de grond vervuild is of niet. Burgers kunnen in de databank van De Grote Grondvraag opzoeken of hun terrein in risicogebied ligt. Eigenaars van gronden met historische risico-activiteiten (waarop vervuilende activiteiten werden of worden uitgevoerd) zijn verplicht om dit jaar, in 2023 of 2027, zelf een eenmalig onderzoek te laten uitvoeren.
Daarnaast probeert Vlaanderen ook oude industriële sites te herontwikkelen. Omdat zwaar vervuilde gronden vaak onverkoopbaar zijn, kan OVAM sites voor een symbolisch bedrag aankopen, saneren en terug op de markt brengen. Vaak zitten dergelijke onverkoopbare gronden vast in een faillissement. Via een protocolakkoord met curatoren kocht de openbare afvalstoffenmaatschappij op 21 plaatsen gronden uit faillissementen. Op vier plaatsen (Herk-de-Stad, Mol, Ronse, Schoten) zijn al gronden verkocht. Voor brownfields, vervuilde terreinen waar de private markt wel nog interesse in heeft, zijn er subsidiemogelijkheden om te saneren.
