Dit is een gastbijdrage. Een Apache-lezer levert met dit stuk een bijdrage aan het maatschappelijk debat. De auteur schrijft in eigen naam en is verantwoordelijk voor de inhoud van de tekst.

De valstrikken van de perceptie

Koen Smets
cityscape

De Britse statistiek van het jaar verwijst naar het percentage van de landmassa van het VK dat ‘dichtbebouwd’ is – in de vakterminologie ‘continu stedelijk weefsel’. Als u hem niet kent – zelfs als u nooit in het VK bent geweest – waag een gokje (het antwoord staat verderop in dit artikel).

Beredeneerde, of ‘beredeneerde’ gokken?

Het is best OK niet te weten hoe hoog de hoogste berg op Mars is, hoe lang de Nijl is, of hoeveel vaten ruwe olie er per dag worden geproduceerd, als je geen specifieke interesse hebt in deze domeinen.

Deze statistiek is zo treffend (en dankt precies daaraan wellicht zijn plaats bovenaan) omdat hij zo afwijkt van wat de meeste mensen zouden denken. Het is best OK niet te weten hoe hoog de hoogste berg op Mars is, hoe lang de Nijl is, of hoeveel vaten ruwe olie er per dag worden geproduceerd, als je geen specifieke interesse hebt in deze domeinen. Maar je zou toch van de Britten mogen verwachten dat ze een redelijke schatting zouden kunnen geven, die hooguit een factor 2 of 3 naast de waarheid ligt.

Zulke beredeneerde gokken zijn een intrigerende combinatie van feiten en veronderstellingen, en zijn zo eigenlijk een soort samenwerking tussen Daniel Kahneman’s twee denksystemen. Het snelle, impulsieve Systeem 1 kan gezwind ons gevoel en onze indrukken inschakelen, en het langzame, logische Systeem 2 neemt zijn tijd om te overwegen en te redeneren.

Maar soms wordt er niet al te veel geredeneerd, en wordt het proces gedomineerd door heuristieken en overtuigingen, zonder dat we ons daarvan bewust zijn. In het VK woont 83% van de bevolking in stedelijke gebieden, en van de rest is er nog een flink deel dat in steden werkt. Bebouwd land overweegt in onze beleving.

Natuurlijk bezoeken we wel eens het platteland, en wanneer we nu en dan ons land vanuit de lucht zien, dan valt het best wel op hoe klein de steden wel zijn, en hoeveel open ruimte er tussen ze is. Maar het overwegende visuele beeld voor de meeste mensen is toch dat van bakstenen en beton, van straten en gebouwen, en dat is het wat de ‘beredenering’ levert voor onze gok.

Kahneman noemt dit WYSIATI – “What You See Is All There Is”, of ‘wat je ziet is al wat er is’. Dit beschrijft onze tendens om vooral te worden beïnvloed door “wat we weten dat we weten”, de ‘known knowns’, en houdt verband met verschillende denkfouten.

Een daarvan is de beschikbaarheidsheuristiek, de mentale snelkoppeling die de concepten activeert die het makkelijkst voor de geest komen. Bij de term ‘zwaan’ denken we automatisch aan een wit exemplaar, omdat dit nu eenmaal de meest voorkomende soort is in onze kontreien.

Hieraan gerelateerd is het zogenaamde base rate neglect-effect, dat ons kan laten geloven in de kracht van gebedsgenezing en andere interventies zonder wetenschappelijke basis. Als we niet beseffen hoe waarschijnlijk het is dat een conditie verbetert zonder enige ingreep, dan is het verlokkelijk te geloven dat de genezing het gevolg is van gebed, handoplegging of suikerpilletjes.

De confirmation bias versterkt het WYSIATI-effect, want hij laat ons vooral zien (en zoeken naar) wat onze overtuiging bevestigt. En de overconfidence bias geeft ons de zelfverzekerdheid dat al wat we zien wel degelijk alles it wat er is. (Tussen haakjes, het percentage dichtbebouwd land in het VK is 0,13%, zo’n 320 vierkante kilometer. Zat u in de buurt? Het kaartje hieronder toont de discontinue en continue dichte bebouwing in het rood – het continue gedeelte, die 0,13%, is minder dan 1/50 van al dat rood.)

ukcontinuousurbanfabric
Meer open ruimte dan u dacht – bron: A Land Cover Atlas of the United Kingdom

Precaire percepties

Het effect beperkt zich overigens niet tot wat we fysisch zien. Het kan makkelijk worden uitgebreid tot “wat we geloven is al wat er is”. Opiniepeiler Ipsos MORI voert al enkele jaren een enquête uit onder de titel The Perils of Perception (de valstrikken van perceptie – een samenvatting van de studie van 2017 vindt u hier).

Voor dit onderzoek worden mensen uit een aantal landen ondervraagd over hun perceptie met betrekking tot meerdere sociale indicatoren, zoals het aantal tienerzwangerschappen, of het geloof in hemel en hel.

In de meest recente versie vroeg men bijvoorbeeld in welke landen men dacht dat de meeste alcohol wordt geconsumeerd per persoon. Rusland stond bovenaan (terwijl het in werkelijkheid pas op de 7de plaats komt). Dat is niet zozeer omdat we overal dronken Russen zien, maar omdat het ‘algemeen geweten’ is (ondanks het feit dat we het nooit bevestigden).

Slechts 4% van de respondenten plaatsten de echte leider in de consumptie van alcohol (België!) in hun top-3.

Slechts 4% van de respondenten plaatsten de echte leider in de consumptie van alcohol (België!) in hun top-3. En zelfs onder de Belgen wist slechts 5% correct hun eigen land als het drankorgel van de wereld aan te wijzen.

De “Perils of Perception”-studies staan vol van dit soort, soms spectaculaire, mispercepties. De figuur toont enkele intrigerende klappers waar men de bal misslaat, vaak met meer dan een grootteorde.

ipsosmori2
(bron: The Perils of Perception 2016 en 2017)

(Een kleine waarschuwing: ik ben vanzelfsprekend selectief te werk gegaan bij het kiezen van deze voorbeelden. Wat u ziet is niet al wat er is!)

Overhaaste conclusies

WYSIATI verschilt van het concept van beperkte rationaliteit. Dit is wat achter antwoorden of conclusies zit, die ook al zijn ze behoorlijk beredeneerd, toch niet de meest rationele zijn, omdat we niet alle relevante feiten kennen, en omdat we een beperkte redeneercapaciteit hebben.

Bij WYSIATI wordt weinig geredeneerd, en vooral vanuit de heup geschoten. We overschatten de betekenis van de kleine hoeveelheid informatie die we hebben, en veralgemenen met overtuiging. We weten best dat er uitgestrekte open ruimten zijn, van Dartmoor en het Lake District tot de Schotse Highlands. Maar we brengen ons leven door tussen door mensen geschapen structuren, en dat weegt door.

Het schadelijke van WYSIATI zit hem precies in dat gebrek aan redeneren. Dit oude raadsel illustreert hoe makkelijk we overhaaste conclusies trekken: een vader en zijn zoon zijn betrokken in een verschrikkelijk verkeersongeval, waarbij de vader om het leven komt. De zoon wordt ijlings naar het ziekenhuis gebracht. Net wanneer hij onder het mes gaat, roept de traumachirurg uit: “Ik kan hier niet opereren – die jongen is mijn zoon!” Hoe kan dit?

Net zoals we denken dat zwanen wit zijn omdat witte zwanen zijn wat we meestal zien, denken we dat chirurgen mannen zijn omdat de meeste chirurgen die we kennen (of waarover we horen) mannen zijn.

Net zoals we denken dat zwanen wit zijn omdat witte zwanen zijn wat we meestal zien, denken we dat chirurgen mannen zijn omdat de meeste chirurgen die we kennen (of waarover we horen) mannen zijn. Zag u niet, al was het maar even, over het hoofd dat de chirurg hier de moeder van de jongen was? WYSIATI stelt ons bloot aan vooroordelen zonder dat we het beseffen, en versterkt stereotypering.

Natuurlijk kunnen we niet altijd alles zien, en er zullen altijd wel feiten zijn die zich buiten ons onmiddellijke gezichtsveld bevinden, die we ons niet herinneren, of die haaks staan op wat de meeste mensen denken. Maar wat we wel kunnen doen is niet vergeten dat we een beperkt zicht hebben op de wereld rondom ons – vooral wanneer we ons zeker voelen over ons oordeel.

Beseffen dat wat we zien niet alles is wat er is, dat is al een beetje meer zien.

LEES OOK
Koen Smets / 04-05-2016

Brexit: blijven of weggaan?

Worden lastige vragen, zoals over de Brexit, makkelijker te beantwoorden door de vraag anders te stellen of om te keren?
25329923254_2f8d66ba72_k
Koen Smets / 28-01-2016

Belagers van rede en wijsheid

Waarom zoeken we zo graag naar bevestiging en bekijken we dingen zo vaak vanuit ons eigen standpunt?
biaspaper-2