Maar dat is niet zo zeker. Onder de huidige wetgeving is er heel wat meer mogelijk dan wij veronderstellen. Hoe je de regelgeving interpreteert, hangt natuurlijk grotendeels af van hoe je het bekijkt. Maar leert de geschiedenis ons niet dat het al snel tot verkeerde interpretaties kan komen? Moet er daarom niet voor gezorgd worden dat toezicht ook daadwerkelijk, doelmatig en dus ook tijdig is?
Extremisme
Bij toepassing van de organieke wet op de inlichtingendiensten is extremisme:
racistische, xenofobe, anarchistische, nationalistische, autoritaire of totalitaire opvattingen of bedoelingen, ongeacht of ze van politieke, ideologische, confessionele of filosofische aard zijn, die theoretisch of in de praktijk strijdig zijn met de beginselen van de democratie of de mensenrechten, met de goede werking van de democratische instellingen of andere grondslagen van de rechtsstaat. Hieronder wordt ook het radicaliseringsproces begrepen.
In de memorie van toelichting in de pas in de Kamer gestemde uitbreiding van de Bijzondere Inlichtingen Methoden kan je lezen wat onder een 'radicaliseringsproces' verstaan wordt:
Zoals deze termen aangeven, betreft het een proces van de evolutie van een individu in een welbepaalde context, te weten een radicale. Op punt 0 van het proces begint het individu met het delen van radicale ideeën die haaks staan op de democratische waarden van onze samenleving. Dit stemt overeen met het extremisme, in de zin van de wet houdende regeling van de inlichtingen- en veiligheidsdiensten. Het individu is nog niet in het stadium van het stellen van terroristische handelingen, en zal dit misschien ook nooit bereiken. Het radicaliseringsproces dekt in feite de twee fenomenen van extremisme en terrorisme.
Is nationalisme dat tot doel heeft een einde te maken aan België extremisme? Heeft de PVDA radicale ideeën die haaks staan op de democratische waarden van onze samenleving, die nog niet in het stadium van het stellen van terroristische handelingen zijn gekomen, en die dat ook nooit zullen bereiken?
Geen rechter
Als het over een gerechtelijke actie gaat, wordt de machtiging om de bijzondere opsporings- en onderzoeksmethoden (BOM) toe te passen en dus ook om voorgaande begrippen te interpreteren, door een onderzoeksrechter gegeven. Dat kan enkel gebeuren indien die rechter door de procureur wordt gevorderd. Maar dezelfde machtiging om grondwettelijke rechten te schenden kan nu ook door de 'bestuurlijke commissie' aan een inlichtingendienst worden gegeven. En in die door de regering benoemde commissie zit geen rechter, maar drie ambtenaren (waaronder vervolgingsambtenaren van het parket).
Wat een onderzoeksrechter doet, wordt altijd door de griffier op schrift gesteld, wordt door de rechter gemotiveerd en wordt steeds aan het toezicht van minstens één andere rechter voorgelegd. Als er vervolgingen van komen, gaat het dossier naar de strafrechter en wordt het in een openbare zitting op tegenspraak behandeld. Al wordt het vertrouwelijk parketdossier dat over de toepassing van de BOM-methoden gaat niet in dit openbaar toezicht behandeld, dan hebben de verdachten minstens de mogelijkheid om er hun opmerkingen over te maken, zodat de rechter bij de beoordeling van de bewijslast en de behoorlijkheid van het gehele proces daar rekening mee kan houden.
Op wat de 'bestuurlijke commissie' doet is er enkel toezicht door het Vast Comité I. Dat comité is geen rechterlijk college, het is in feite door de regering benoemd. Het werkt niet in het openbaar of op tegensprekelijke wijze, en is gehouden door de veiligheidsgraad die de inlichtingendiensten aan hun eigen actie geven. Op dat comité is er een parlementair toezicht door de Begeleidingscommissie, maar die kan evenmin kennis nemen van wat door de diensten als geheim is omschreven, en die mag geen gebruik maken van de informatie die het langs het comité verkrijgt.
Hoe geheim?
Zullen Bart De Wever of Peter Mertens ooit te weten komen of zij als staatsgevaarlijk werden getapt of bespied? Dat is grotendeels afhankelijk van welke procedure werd gevolgd. In een gerechtelijk onderzoek door een onderzoeksrechter zullen zij kennis krijgen van het onderzoek en er de heilige rechten van de verdediging bij kunnen uitoefenen. Als het enkel over een opsporingsonderzoek door het parket gaat, is dat al minder zeker: indien de procureur het seponeert, wordt verondersteld dat die heilige rechten niet echt geschonden zijn.
Wordt er gekozen voor een inlichtingenactie met toepassing van bijzondere inlichtingentechnieken is de kans groot dat beiden er nooit wetenschap zullen van hebben. Tenzij er 'gelekt' wordt, blijft het bestaan van die actie geheim en het toezicht beperkt tot de drie ambtenaren van het bestuurlijk college en de drie toezichthouders van het comité. In een mogelijk verslag van het comité worden nooit namen genoemd en worden feiten steeds algemeen beschreven met het enkele doel algemene 'disfuncties' te vermijden.
Het zou wél kunnen dat wat de inlichtingendiensten hebben gedaan - welke informatie zij hebben verkregen - in een gerechtelijk dossier wordt aangewend. Volgens de voorschriften van de recentste wetswijziging gebeurt deze informatie-overdracht met een proces-verbaal dat het voorwerp uitmaakt van een 'overleg' tussen de diensten en de procureur, waarbij wordt overeengekomen wat al dan niet geheim moet blijven. In deze optie is het zelfs niet zeker dat een of andere 'historicus' er ooit 'wetenschappelijk' onderzoek naar zal kunnen doen: het geheim wordt tien jaar bewaard voor zover de inlichtingendiensten intussen - volgens wat de wet hen toelaat - niet hebben besloten om de documenten wegens de gevoeligheid ervan te vernietigen.
Toezicht
“Toezicht” is hét wapen van de democratie om de rechtsstaat recht te houden. Voorheen was dat toezicht een rechtstreekse opdracht van zowel de rechterlijke als de wetgevende macht. Intussen werden andere indirecte vormen van toezicht gecreëerd.
Tot wat dat heeft geleid is nu zichtbaar in alle schandaaldossiers: het toezicht in de Publifin-affaire werkte niet, dat van de Nationale Bank op Optima evenmin. Maar ook het gerechtelijk toezicht op het ontstaan en de toepassing van de Afkoopwet was erg problematisch. Waarom het laatste 'disfuncties' vertoonde, is intussen duidelijk aangetoond: zowel uit het arrest van het Grondwettelijk Hof dat de afkoopwet afkeurde als uit de hoorzittingen van de Kazachcommissie volgt hetzelfde besluit: enkel het rechterlijk toezicht in een openbare en tegensprekelijke procedure is doelmatig, en kan niet worden vervangen door andere vormen, zelfs niet door dit van de procureur, die geen rechter is.
Daarover moet het nu in de besluitvorming van alle parlementaire onderzoeken gaan: welke vorm van toezicht willen wij? Moet dat theoretisch of doelmatig zijn?
Een recent vonnis over een van de dossiers van Jeroen Piqueur, de Optima-topman, toont het verschil in doelmatigheid tussen de voorgaande acties en de rechterlijke beoordeling: Piqueur werd door de strafrechtbank veroordeeld tot vier maanden effectieve celstraf en 1.500.000 euro boete voor grootschalige fiscale fraude. In totaal moet hij bijna 3,8 miljoen euro ophoesten. Hij krijgt ook een verbod opgelegd om gedurende drie jaar bestuurder te zijn van een vennootschap.
Dit rechterlijk toezicht is van een geheel andere aard dan het voorgaande "bestuurlijke". De initiële toezichthouder, de CBFA, was in 2011 tegen de overname van de Ethias Bank, maar de nieuwe toezichthouder, de Nationale Bank, gaf wél toelating. Daarbij werd niet alleen naast de veroordeling in Spanje tot één jaar en negen maand cel gekeken. Met de fiscus werd ook een schikking getroffen, maar die werd door Piqueur niet nagekomen.
Extremisme, radicalisering, … Het is maar hoe je het bekijkt. Maar als je het niet wilt zien, mag je niet klagen dat je bij de neus wordt genomen.
