Met dat democratisch deficit zou het wel meevallen, zo susten EU-experten. Maar de recente commotie omtrent de onkruidverdelger glyfosaat toont aan dat de praktijk weleens van de theorie kan verschillen. Het groene gezicht van de EU heeft een donkere schaduwzijde. De Europese Commissie mag dan wel géén oncontroleerbaar monster zijn, in dat toezicht op de besluitvorming zitten nog wat ‘loopholes’.
Want hoe zit het met de toepassing van het aloude principe van de ‘rule of law’, één van de cornerstones van een moderne democratie, dat vergt dat elk overheidsbesluit voor een rechter aanvechtbaar moet zijn? Moet de commissie verantwoording afleggen in de rechtbank wanneer haar besluiten haaks zouden staan op fundamentele rechtsregels?
Glyfosaat kankerverwekkend?
De omstreden beslissing van de Europese Commissie om een nieuwe vergunning te verlenen aan de onkruidverdelger glyfosaat beroert de gemoederen. Dat een rapport van de Wereldgezondheidsorganisatie eerder nog had geoordeeld dat glyfosaat – een actief bestanddeel van onkruidverdelgers als Roundup – ‘waarschijnlijk kankerverwekkend was’, deed een aantal milieuorganisaties steigeren. De Europese Commissie nuanceerde, met verwijzing naar studies die aantonen dat er alsnog geen risico voor het milieu en de volksgezondheid zou zijn. Een klassieke tegenstelling milieu – economie leek in de maak. Eergisteren besloot de Commissie om de vergunning met achttien maanden te verlengen.
Tot zover geen vuiltje aan de lucht. Een staaltje van ingewikkelde, tijdrovende maar niet noodzakelijk ondemocratische EU-besluitvorming. Met ook de nodige garanties voor de volksgezondheid, zo garandeert de Europese Commissie.
Theorie
Wat nu te doen als je als bezorgde burger of milieuorganisatie het toch niet eens bent met deze principiële beslissing en je meent dat het voorzorgsbeginsel hier is geschonden? Dat er teveel is geluisterd naar ‘de grote bedrijven’, zoals Monsanto? In theorie lijkt het eenvoudig. In de EU-verdragen kunnen we lezen dat de unie onder meer gestoeld is op de ‘rule of law’. Het beginsel van de rechtsstaat impliceert dat elke beslissing van een EU-instelling in rechte aanvechtbaar moet zijn.
De EU-verdragen laten dit ook toe, voor zover je ‘rechtstreeks en individueel geraakt’ bent door de beslissing. Je zoekt een advocaat en stelt een beroep tot nietigverklaring in bij de Europese rechtbank (het Hof van Justitie) in Luxemburg. Klaar is kees. Aan de rechter om te oordelen of je kritiek pertinent is.
Kafkaiaanse praktijk
In de praktijk begint dan pas de kafkaiaanse lijdensweg. Want om aan te tonen dat je ‘individueel’ geraakt bent, moet je kunnen bewijzen dat de beslissing als het ware enkel ‘op jouw naam’ is geschreven. Voor algemene milieumaatregelen, zoals de vergunning voor glyfosaat, vormt dit een haast niet te nemen horde. Dat toont de voorbije rechtspraak van de voorbije twintig jaar ook afdoende aan. Greenpeace, WWF en andere milieuorganisaties zijn er vooralsnog niet in geslaagd toegang te krijgen tot de Europese rechter in milieuzaken. Je leest het goed: binnen onze zelfverklaarde ‘progressieve’ en ‘groene’ Europese Unie is het vooralsnog onmogelijk om de wettelijkheid van een EU-besluit als milieuvereniging of burger rechtstreeks door een Europese rechter te laten beoordelen. Keer op keer sneuvelden deze gerechtelijke procedures op ontvankelijkheidsbezwaren. Ook bij vergunningen over schadelijke producten. De vergunning voor glyfosaat lijkt in zekere zin dus wel ‘immuun’ te zijn.
Omdat Europa zich op internationaal vlak had verbonden tot het voorzien van een ruimere toegang tot de rechter in milieuzaken (het Verdrag van Aarhus), werd verwacht dat deze situatie zou verbeteren. Niets bleek minder waar.
Van een dertigtal verzoeken tot herziening van een EU-besluit bleek meer dan negen op tien onontvankelijk te worden bevonden door de EU-instellingen. Wanneer er dan eens een Europese rechter werd gevonden die deze bedenkelijke praktijk aan de kaak wou stellen, haasten de Europese Commissie, de lidstaten én het parlement zich om deze voorzichtige vooruitgang snel weer terug te draaien. Met als resultaat dat het Hof van Justitie in Luxemburg – uit vrees voor een grote influx van milieuzaken – de deur in 2015 voor de zoveelste keer gesloten heeft.
Eerder deze week werd de Europese Unie hiervoor (terecht) op de vingers getikt door het toezichtcomité bij het Verdrag van Aarhus.
Schaamrood
Het mag allemaal erg technisch lijken, maar dat is het niet. Binnen een rechtsstaat is het common sense dat ook beslissingen in milieuzaken op effectieve wijze aanvechtbaar zijn voor de rechter. Hiermee is niet gezegd dat bijvoorbeeld de vergunning voor glyfosaat per definitie onwettelijk is. Maar minstens moet het mogelijk zijn voor een burger of milieuvereniging om aan een Europese rechter te vragen zich hierover uit te spreken. Binnen het huidige kader is dit onmogelijk, tenzij men een jarenlange en omslachtige procedure zou overwegen via de nationale rechter.
Het middenveld blijft in de kou staan en sakkert, niet eens volledig onterecht, over hoe de ‘technocraten’ in Brussel buiten schot blijven. In tijden waarin dure termen als ‘environmental governance’ en ‘milieudemocratie’ gemeengoed zijn geworden, valt niet te begrijpen dat onze belangrijkste EU-instellingen, waaronder de Commissie, zich mordicus blijven verzetten tegen meer directe toegang tot de Europese rechter in milieuzaken. Zelfs het Chinese Supreme Court toont zich ondertussen meer ontvankelijk voor milieuprocedures. Een veeg teken.
De beperkte toegang tot de rechter is koren op de molen van eurosceptici. En doet onnodig afbreuk aan het groene imago waarop de EU vaak terecht kan bogen. Een gemiste kans.
Niet dat met betere rechtsbescherming de kloof met de burger definitief zal gedicht zijn. Maar alle beetjes helpen. De bocht naar de burger moet worden ingezet. Niet alleen grote bedrijven – genre Monsanto – moeten zich tot de rechter kunnen wenden wanneer hun economische belangen worden aangetast. Ook de burger en milieubewegingen zouden dit recht moeten krijgen. Zowel in theorie als in de praktijk. Nu meer dan ooit.
