Vorige zaterdag tweette professor Caplan
Nu wordt algemeen aangenomen dat retweeten niet hetzelfde is als onderschrijven, maar wanneer er heel wat mensen aan de hand van een retweet of een like reageerden, kun je er toch van uitgaan dat ze instemmen met de idee: kiezers zijn niet rationeel. De context is natuurlijk het Britse referendum rond het EU-lidmaatschap van twee dagen eerder. In tegenstelling tot de meeste peilingen won de optie om de EU te verlaten het meeste stemmen. En het zijn in het bijzonder de 'Leave'-stemmers van wie de rationaliteit wordt betwijfeld – zo bijvoorbeeld in dit Vox artikel. Niet zozeer in de betekenis die de basis vormt voor Bryan Caplans boek, maar meer omdat zij zouden hebben gestemd uit diepe emotionele overtuigingen, niet getemperd door enige redenering over de economische gevolgen van hun keuze. Maar is dat echt zo?
Biases betekenen niet noodzakelijk irrationaliteit
Een definitie van irrationaliteit is inderdaad het soort gedrag dat voortvloeit uit biases en denkfouten, eerder dan uit beredeneerde afwegingen van objectieve factoren. En al volgt niet alle gedrag uit bewuste beslissingen, toch kun je wel aannemen dat er in het stemmen minstens een zekere bewuste keuze aanwezig is.
Alle keuzes zijn afwegingen – bewust of niet. We moeten onvermijdelijk bepaalde schaarse zaken opgeven om andere schaarse zaken te bekomen die we meer naar waarde schatten. Verschillende mensen hebben verschillende voorkeuren, en dus brengen ze andere offers voor andere baten. Maar wanneer je een keuze maakt die je slechter af maakt – economen zouden dit een ‘negatief nut’ noemen – terwijl je dat vooraf wist (of je kon het vooraf weten), dan gaat het om een irrationele keuze, geïnspireerd door biases eerder dan door rede.
Soms wordt beweerd dat spelen met de Lotto irrationeel is, omdat de netto verwachte winst negatief is: over de lange termijn verlies je gemiddeld je geld. Wie toch speelt wordt, zo stelt men, misleid door biases: bedot door de omvang van de pot en zonder aandacht voor de kleine kans om hem ook echt te winnen. Maar dit perspectief houdt geen rekening met andere aspecten van de Lotto. Slechts weinigen spelen enkel uit de motivatie om snel rijk te worden. Het adembenemende afwachten, de spanning van de trekking, misschien zelfs de symboliek van de keuze van betekenisvolle data bij het kiezen van je getallen – dit alles zou niet bestaan zonder de Lotto-biases, maar is essentieel voor het amusement en plezier dat de Lotto voor velen betekent. En omdat de spelers dit waarderen, zijn ze bereid er ook een kleine som voor te betalen – dus lang niet irrationeel.
Hoe zit het met de biases die de irrationele kiezers zouden hebben geleid in het referendum, zoals het status quo effect en het endowment effect? Algemeen geven mensen de voorkeur aan de bestaande situatie – “liever de duivel die je kent” – zelfs wanneer het alternatief objectief beter is. De nieuwswebsite Buzzfeed sprak met verschillende opiniepeilers in april, en meerdere onder hen zagen de status quo bias als een belangrijke factor. Peter Kellner, baas van Yougov en oudgediende politiek analyst, verwachtte dat voldoende onbesliste kiezers uiteindelijk de status quo zouden verkiezen om de overwinning aan het 'Remain'-kamp toe te kennen.
Het endowment effect beschrijft hoe je onevenredig veel waarde hecht aan wat je bezit, en de buitenproportionele angst om het te verliezen. Zij die zichzelf beschouwen als ‘bezitter’ van de voordelen die EU-lidmaatschap oplevert, zouden dus vooral naar 'Remain' neigen, uit angst die voordelen te verliezen, zoals Philip Corr van London City University zei in mei. Maar hij voegde eraan toe dat ditzelfde effect ook 'Leavers' zou kunnen beïnvloeden, bang om (nog meer) banen te verliezen, en de cohesie van hun plaatselijke gemeenschap prijs te geven aan aanhoudende immigratie.
Hoe staat het met de vermeende irrationaliteit in deze biases, wanneer je een bredere kijk neemt? Het endowment-effect lijkt irrationeel, maar enkel wanneer je de emotionele betekenis van bezit – zelfs in de overdrachtelijke zin – negeert. De emotionele band met wat je ziet als je land, zijn waarden en gewoonten, is heel wat anders dan de emotionele band met een abstract getal als de £ 4.300 die een Brexit elk huisgezin zou kosten. En emoties zijn wat ons, mensen, motiveert. Daar is niets irrationeels aan. Ook de status quo bias lijkt op het eerste zicht irrationeel, maar dat verandert wanneer je rekening houdt met de transactiekost voor een wijziging.
Vanuit een situatie die best ok is, lijkt veranderen riskant, met het vooruitzicht op inspanning en moeite die zeker is, in ruil voor een onzeker resultaat. De meeste mensen zijn satisficers voor wie goed goed genoeg is. Voor hen is het perfect rationeel de voorkeur te geven aan een gemakkelijk leven, zonder zorgen over welk alternatief beter is, en zonder gedoe rond de verandering. Rory Sutherland vatte het mooi samen op Twitter:
Niet zo irrationeel
En toch zijn we vaak erg snel om iets als irrationeel te bestempelen. Dit komt voor een deel omdat we wel moeten geloven dat wijzelf rationeel zijn (hoe zouden we kunnen functioneren als we overtuigd waren dat we fundamenteel irrationeel zijn?). En we verbinden dat rationeel-zijn enerzijds met de keuzes die we maken anderzijds. Wie een andere keuze maakt, krijgt dan gemakkelijk het irrationele etiket opgekleefd.
Als we niet in deze voor de hand liggende val lopen, dan ligt er al een andere klaar. We zien onze eigen rationaliteit immers niet alleen in onze keuzes, maar ook in de manier waarop we beslissen. Wie onze aanpak deelt, is dan ook rationeel (zelfs als ze – wegens andere persoonlijke voorkeuren – bij een andere keuze uitkomen). Maar wie het anders benadert is het niet. Dit is eigenlijk het vorige argument, opgesmukt met een dun laagje voorgewende objectiviteit: we denken dat onze denkwijze de enige rationele is.
Maar nog belangrijker geloven we soms dat anderen ongecompliceerde wezens zijn, die een simpel, rationeel pad volgen naar hun keuze. We zien dit als een rechte lijn – een beetje als het visgraatdiagram dat in navigatierally’s wordt gebruikt – en zien de vele afwegingen die worden gemaakt langsheen dat pad over het hoofd, zoals de kruispunten op het diagram. Onze keuze is gesofisticeerd en beredeneerd, de hunne is impulsief en onbezonnen – en dus irrationeel.
Ingewikkelder dan je denkt
Deze kijk levert een gepixeld beeld op van de wereld, waarin mensen in een klein aantal homogene groepen zitten. Zo zouden 'Remain'-stemmers zichzelf zien als rationeel en geleid door de economische facetten, en 'Leave'-stemmers als gedreven door krachtige, rauwe emoties. Natuurlijk kunnen er verschillende emoties spelen bij verschillende mensen: een groep xenofoben, geleid door de angst voor meer immigratie; een groep vervreemden die hun boosheid op het elitaire establishment willen uiten, en een groep libertairen die een afkeer hebben van massieve bureaucratieën. De pixels zijn een beetje kleiner, maar het beeld blijft geblokt.
Het is dus niet irrationeel je stem te laten leiden door iets dat je sterk naar waarde schat, zoals soevereiniteit of minder immigratie (ongeacht hoe wazig het concept van soevereiniteit mag wezen, of hoe onbereikbaar het stoppen van immigratie). Deze keuzes leveren een duidelijk nut op, en kunnen best het offer waard zijn dat je bereid bent te brengen. En het is evenmin irrationeel je gedreven te voelen door een drang te protesteren tegen een elitair establishment dat je jarenlang heeft genegeerd, gemarginaliseerd en gepest – vooral wanneer de peilingen en de media je verzekeren dat het resultaat toch 'Remain' zal zijn, en de kost voor je protest minimaal is.
Maar dat is niet het enige potentiële probleem met onze perceptive. Veronderstellen dat mensen stemmen uit een uniek motief ontkent de complexiteit van denken die we allemaal bezitten. We worden over het algemeen niet door een enkele kwestie geleid. De meeste mensen zijn perfect in staat meerdere oorzaken en gevolgen te overwegen, en dat ook te doen in situaties als deze. Een proteststemmer kan best ook de mogelijkheid van de economische kost van een brexit meenemen in zijn besluit. Een libertair kan best de nadelen van de regelgeving in de optie-Noorwegen afwegen tegen de voordelen van het lidmaatschap van de eengemaakte markt.
Staat dit niet in tegenstelling met mijn eerdere stuk, waarin ik stel dat referendums niet deugen? Niet echt. Een rationeel, weloverwogen besluitvormingsproces leidt niet noodzakelijk tot een goede keuze. Wanneer je misleid en verkeerd geïnformeerd bent, en een onmogelijk gecompliceerde vraag te beantwoorden krijgt, heb je ook met een rationele aanpak geen schijn van kans.
Dit betekent niet dat we niet irrationeel kunnen zijn. Maar wanneer we oordelen over het (stem)gedrag van anderen zouden we toch best voorzichtig zijn en eerder rationaliteit dan irrationaliteit te veronderstellen. Als we echt zo fundamenteel irrationeel zouden zijn, dan moeten we ongelooflijk veel geluk hebben gehad gedurende miljoenen jaren van evolutie, om het zover te hebben gebracht.
Kiezers kunnen een andere opinie hebben dan wijzelf. Ze kunnen verschillende prioriteiten en voorkeuren hebben, en geleid worden door sterke overtuigingen en emoties – in die mate dat ze vatbaar worden voor twijfelachtige beweringen en beloften. Ze kunnen uiteindelijk zelfs spijt voelen voor hun keuze.
Maar het is niet omdat je je keuze hebt gemaakt waarvan de kosten achteraf ruimschoots de baten blijken te overschrijden dat je irrationeel hebt gehandeld. Onwetendheid is niet hetzelfde als irrationaliteit – zeker wanneer het gaat om zaken die je vooraf niet kon weten. Het stereotype van de irrationele kiezer is een mythe.
