Nochtans is dat niveau ernstig, met een dreiging die “mogelijk of waarschijnlijk is”. Is het misschien omdat het niveau teruggekeerd is van 4 naar 3, en niet is gestegen van 2 naar 3, dat alles weer gewoon schijnt?
Perceptie en gewenning
Onze zintuiglijke perceptie wordt beïnvloed door wat onmiddellijk voorafging: een duistere kamer lijkt veel donkerder wanneer je ze binnenkomt vanuit klaarlichte dag dan wanneer je er ’s nachts al een tijdje in zit. De subtiele smaak van een abrikoos lijkt flets wanneer je net tevoren een intens zuurzoete mandarijn hebt gegeten en wanneer het achtergrondgebrom van de vaatwasser bij het einde van de cyclus ophoudt, kun je de stilte - die anders niet eens opvalt - letterlijk horen.
Dat is ook het geval voor meer cognitieve vormen van waarneming. Wanneer je zopas langs de verhakkelde wrakken van een verkeersongeluk bent gereden, met de hulpdiensten nog in volle actie, dan ga je bijna vanzelf wat minder hard rijden. En als na drie dagen regen tijdens je vakantie aan zee een droge dag aanbreekt, met wolken en nu en dan wat zon, dan ervaar je die als veel beter dan wanneer je hetzelfde soort weer krijgt na drie stralende, warme dagen.
We reageren dus veel meer op een verschil in niveaus (en op de richting waarin we dat verschil ervaren) dan op het peil zelf. Daarnaast is er vaak ook een vorm van gewenning. Hoe dramatisch een situatie ook is, als ze min of meer dezelfde is als gisteren, vorige week en vorige maand, dan lijkt dat normaal. Een wat luguber en helaas zeer actueel voorbeeld: dodelijke schietpartijen in de VS zijn al lang niet meer opmerkelijk – dit jaar waren er tot eind november 351 - meer dan één per dag.
50 euro voor een leven
Voor de chauffeurs van De Lijn was naar Brussel rijden tijdens het hoogste dreigingsniveau alvast geen normale zaak. Zij vroegen (en kregen) een speciale premie van 50 euro per dag om hen te overtuigen de rit naar de hoofdstad te maken. Was dat het juiste bedrag voor de situatie? Liesbeth van Impe in het Nieuwsblad vond dat de angst wel heel goedkoop werd afgekocht. Zou je voor 50 euro je leven riskeren?
Dat voor het nemen van risico’s betaald wordt is niets nieuws. In financiële markten spreekt men van de risicopremie, het verschil in rente met de als superveilig beschouwde overheidsobligaties dat beleggers eisen wanneer ze hun geld in bedrijfsaandelen plaatsen. Je auto- of brandverzekering is eveneens een transactie rond een risico. In ruil voor de premie neemt de verzekeringsmaatschappij het risico dat je loopt op een auto-ongeval of huisbrand van je over.
Risicojobs
En ook de verloning van een beroep kan het risico weerspiegelen. Een van de grondleggers van de gedragseconomie, Richard Thaler, begon zijn academische carrière met onderzoek rond de waarde van een mensenleven. Zijn beginpunt was de notie (voor het eerst door Adam Smith geformuleerd) dat, om een werknemer te bewegen tot een risicovolle job, een werkgever een extra compensatie moet aanbieden voor het verschil in risico met een ‘normale’ baan. De arbeidsmarkt vormt dus een impliciet mechanisme voor het handelen in risico’s. Gelijkaardige jobs met een verschillend risico hebben een verschillende verloning en dat verschil is de prijs van het extra risico. In een paper uit 1976 beschrijft Thaler zijn onderzoek (samen met Sherwin Rosen, zijn doctorale adviseur), op basis van uitgebreide actuariële gegevens.
Stel dat 1000 werknemers tewerk zijn gesteld in een baan die per jaar een extra risico van 1 overlijden per 1000 met zich meebrengt. Dat betekent dat er per jaar één van de werknemers om het leven zou komen door een arbeidsongeval. Op basis van de gegevens uit 1967 zou een werknemer bereid zijn per jaar tussen $136 en $260 van hun salaris op te geven om dat risico tot nul te herleiden (waardoor de impliciete waarde van een een mensenleven dus tussen $136.000 en $260.000 zou komen te liggen).
Omgerekend in dollars van vandaag komt de ondergrens overeen met een bedrag van ongeveer $960 (ruim 900 euro) wanneer men de evolutie van de prijzenindex gebruikt, of $2740 (2600 euro) wanneer de toename van de koopkracht bekijkt. De bovengrens wordt dan $1840-$5230 (1700 euro – 5000 euro).
Hoe kunnen we dat toepassen op de chauffeurs van De Lijn? De 50 euro bibbergeld per dag lijkt misschien, zoals Liesbeth van Impe suggereert, een luttel bedrag om je leven te riskeren. Tegen 200 werkdagen per jaar komt dat overeen met 10.000 euro per jaar – volgens Thalers berekening de compensatie voor een extra risico van 2-4 per 1000. Er wonen ruim 1.1 miljoen mensen in Brussel, en daar komen op werkdagen nog bijna 400.000 pendelaars bij – gemiddeld zo’n 1.4 miljoen. Als de kans op om het leven komen door een terreuraanslag 2-4 per 1000 is, dan komt dat overeen met een jaarlijkse dodentol van 2.800-5.600, of ruim 50-100 doden per week.
Wat vandaag rationeel is, hoeft dat morgen niet te zijn
Het is onwaarschijnlijk dat de werkelijke dreiging dermate hoog was, dus de risicopremie van 50 euro blijkt - in het licht hiervan tenminste - overdreven. Eén van de redenen waarom de premie laag lijkt maar hoog blijkt, is precies het verschil in de kadering van het risico. Wie elke dag met een tankwagen met explosieve chemicaliën rijdt, weet dat hij of zij daarmee een hoger risico loopt dan degene die een tankwagen met melk bestuurt, en ook voldoende meer betaald wordt (daarvoor zorgt de markt dan weer). Maar een buschauffeur die plots met een nieuw, bijkomend risico wordt geconfronteerd denkt daar anders over.
Is dat irrationeel? Sommigen zullen beweren van wel en vinden dat een premie van 5 euro wellicht een betere reflectie was van het werkelijke risico. Maar dat gaat voorbij aan het feit dat wat als rationeel doorgaat in de ene situatie, niet noodzakelijk rationeel is in de andere. Wie bereid is in een restaurant 30 euro te betalen voor een fles wijn die bij Colruyt niet eens 10 euro kost is daarvoor niet irrationeel.
Als een chauffeur bereid is om voor 50 euro zijn angst opzij te zetten en als dat bedrag de moeite waard is voor De Lijn – wie zijn wij dan om dat irrationeel te noemen?
