Op het eerste zicht wel: we kunnen morgen meer kopen met het geld dat we vandaag hebben, en dat geeft ons een lekker gevoel van rijk worden zonder er iets voor te moeten doen. Maar wacht even... als we een dag langer wachten, dan zijn de dingen nóg goedkoper geworden! Hoe langer we wachten, hoe minder goederen en diensten zullen kosten – en dus we doen er ons voordeel bij aankopen zo lang mogelijk uit te stellen. En daar schuilt precies het probleem. De vraag stort in elkaar, waardoor de prijzen nog verder gaan dalen, en dat is niet zo best voor een economie.
DE GELDILLUSIE
Vandaar dat economen het grotendeels met elkaar eens zijn dat deflatie best vermeden wordt. Maar dat is niet de enige reden waarom (een beetje) inflatie beter is dan deflatie. In hun boek uit 2009, Animal Spirits, beschrijven George Akerlof en Robert Shiller (beiden winnaars van de Nobelprijs voor Economie) verschillende psychologische invloeden op de economie. Eén daarvan is de “Money Illusion”, een concept dat al in 1928 door Irving Fisher werd beschreven in zijn gelijknamige boek. Deze dierlijke geest beschrijft hoe mensen geld typisch als een onveranderlijke, nominale rekeneenheid beschouwen. De lengte van een meter, of de duurtijd van een minuut is volgend jaar dezelfde als vandaag, en dat zou dus ook gelden voor de waarde van een euro, een pond of een dollar. Dat betekent dat iemand die een loonsverhoging krijgt van 3% zich ‘rijker’ zal voelen dan tevoren, ook al is er een inflatie van 4%.
Men kan aanvoeren dat dit wat kort door de bocht is, en dat mensen zich in het algemeen bewust zijn van het effect van inflatie op de koopkracht, maar dat blijkt in de praktijk niet helemaal te kloppen. We wéten wel dat er iets bestaat als inflatie, maar de kracht van absolute cijfers is vaak toch sterker. In tijden van lage inflatie is voor velen de rente op spaarrekeningen onvoldoende om de inflatie te compenseren. Zal iemand die zijn spaargeld van, zeg maar, €35.000 naar €35.385 ziet groeien (een rente van 1,1%) zich 0.98% armer voelen (bij een inflatie van 2,1%), of toch een beetje rijker? De meeste mensen maken die berekening niet, en laten zich in de eerste plaats leiden door de nominale cijfers.
INZETTEN OP KOOPKRACHT
Dit fenomeen laat een zeer betekenisvolle flexibiliteit toe in bijvoorbeeld loononderhandelingen. Mensen beschouwen loonsverminderingen als onrechtvaardig, zeggen Akerlof en Shiller: in economisch jargon spreekt men van neerwaartse starheid (downward rigidity). Wanneer er inflatie heerst, is het echter mogelijk om een reële loonsvermindering te realiseren dank zij een nominale loonsverhoging die lager is dan de inflatiegraad. Werknemers (en vakbonden) die zich sterk zouden verzetten tegen een een nominale vermindering met 1%, stemmen blijkbaar zonder veel problemen in met een nominale verhoging van 3% in tijden van 4% inflatie (en dus een reële vermindering met nagenoeg 1%).
Niet zo in België echter, dat (samen met een klein aantal andere landen) dus eigenlijk een tegenvoorbeeld vormt voor de animal spirit van de geldillusie: de werknemers (en de bonden) zijn de werkgevers te slim af geweest, en hebben in plaats van op nominale lonen, werkelijk op koopkracht ingezet. De automatische loonindexering beschermt immers die koopkracht door ervoor te zorgen dat de lonen nooit in reële termen zullen dalen.
Monetaristische economen, die geen geloof hechten aan de geldillusie en die ervan uit gaan dat mensen in het algemeen rationeel handelen wanneer het hun rijkdom betreft (d.w.z. ze denken in reële prijzen), zouden ongetwijfeld met plezier de Belgische situatie hebben ingeroepen als rechtvaardiging van hun positie. Maar de reactie van de socialistische bond op het vooruitzicht van een loonsvermindering in lijn met een dalende index maakt korte metten met dat veronderstelde rationele denken.
DAN TOCH IRRATIONEEL
Om de koopkracht, en dus het reële loon, constant te houden, moet bij deflatie immers het nominale loonniveau dalen. Voorstanders van het afschaffen van de automatische loonindexering die al een tijdje in schijngevechten met de vakbeweging zaten maakten zich, nogal voorspelbaar, wat vrolijk over de plotse syndicale bewustwording van die logische, maar blijkbaar wat onverwachte consequentie.
Het huidige loon wordt als een absolute verworvenheid beschouwd, en het endowment effect, een irrationele tendens om zich excessief te hechten aan wat men heeft, doet de rest. Paul Lootens, voorzitter van de Algemene Centrale van het ABVV, spreekt van “een kaakslag” voor de werknemer, alsof hij “plots minder wordt gewaardeerd [...] Nu nog loon verliezen is pijnlijk”.
Een nominale (maar geen reële) daling in het loon wordt dus als een verlies beschouwd, en dan nog door een organisatie die er een punt van maakt zich op de koopkracht te richten. Dit suggereert dat aanhangers van behavioural finance als Akerlof en Shiller, voorlopig dan toch, het pleit winnen: de gewone mens is wel degelijk onderhevig aan de geldillusie.
En een belangrijke les voor iedereen is: “be careful what you wish for”. Wat een comfortabel veiligheidsnet lijkt te zijn, zoals dat van de automatische loonindexering, kan verrassende gevaren herbergen.
