Loon naar werken voor de fysicus

Economen zien prijs als een cruciaal instrument om vraag en aanbod in evenwicht te brengen: inderdaad, wanneer iets duurder wordt, is dat vaak een indicatie van schaarste, en zal dit als prikkel werken voor een hogere productie door leveranciers, en voor minder aankoop voor klanten. Wanneer iets net goedkoper wordt, werkt dat als stimulans voor de vraag aan de kant van de kopers, of voor een reductie in het aanbod door de verkopers. De marktprijs is de prijs waarbij vraag en aanbod in perfect evenwicht zijn, en is – in theorie althans – een objectieve bepaling van de ‘correcte’ prijs.

Gaat deze redenering ook op voor jobs – met andere woorden levert de arbeidsmarkt ook een correcte marktprijs voor elke baan?

Deze post rond studiefinanciering gaf aanleiding tot een interessante discussie op Twitter, waarin werd gesuggereerd dat sommige jobs ondergewaardeerd zouden zijn: Ben Van den Brande wees op het feit dat een doctor in de fysica minder verdient dan een bankier met een TEW diploma, maar meer betekent voor de maatschappij (hierbij verwijzend naar de meest recente Belgische Nobelprijswinnaar, François Englert). Dat is een uitspraak die krasser is dan ze op het eerste zicht lijkt.

Fred en Tamara

Laten we, om na te gaan waarom, twee hypothetische werknemers  beschouwen in een denkbeeldig bedrijf. Fred is een klusjesman die zorgt dat het parkeerterrein er netjes bijligt, die de struiken naast de ingang geregeld bijsnoeit, en die nu en dan een lekkende kraan herstelt. Tamara is een briljant ingenieur, die met grote regelmaat uitstekende ontwerpen produceert die het bedrijf via licenties aan derden royaal te gelde maakt.

Tamara betekent veel meer voor het bedrijf dan Fred, maar toch wordt Fred meer betaald dan Tamara. What is wrong with this picture?

Mogelijkheid 1

Dat hangt ervan af. Heeft Tamara vrijwillig gekozen voor deze job met het bijhorende salaris, en is ze ervan op de hoogte dat ze elders een veelvoud zou kunnen verdienen? Als dat niet het geval is, dan mogen we hier best spreken van uitbuiting: het bedrijf maakt misbruik van Tamara’s onwetendheid, of van een situatie die haar ertoe verplicht onder de prijs te werken, om haar schromelijk te onderbetalen.

Mogelijkheid 2

Maar misschien is er een extra element in het plaatje. Tamara heeft een zo goed als onbeperkte vrijheid in haar werk: ze kan naar eigen goeddunken de wereld rondreizen, investeren in hulpmiddelen en zelfs onderzoek uitbesteden. Dit geeft haar unieke kansen om haar persoonlijke ambities na te streven. Ze betekent dan wel veel voor het bedrijf, maar ze heeft wat voor haar een absolute droomjob is.

Mogelijkheid 3

Een derde mogelijkheid is dat Tamara’s studie peperduur was, en dat het bedrijf die opleiding integraal heeft gedragen. Daardoor was ze akkoord om voor een lager salaris te werken dan typisch het geval zou zijn (een zogenaamd marktconform loon).

Wat met Englert?

Even terug naar de stelling dat een fysicus als François Englert minder verdient dan een bankierende econoom, ondanks het feit dat hij meer zou betekenen voor de maatschappij.

Zou de overheid, die zijn salaris betaalt, hem doelbewust minder betalen dan hij werkelijk waard is? De maatschappij zou dan weliswaar een uitstekende zaak doen, maar dat zou betekenen dat de arme Prof. Dr. bedonderd wordt, onwetend als hij is hoeveel een wetenschapper van zijn kaliber kan verdienen in de echte wereld. Ik heb er zo mijn twijfels bij.

Wie verschillende carrièremogelijkheden naast elkaar legt kijkt zelden uitsluitend naar dat éne objectieve aspect, namelijk het loon (en desgevallend bijkomende materiële voordelen). Doorgaans is er daarnaast een berg subjectieve elementen die mee bepalend zijn voor de keuze – de specifieke inhoud van de job, het imago van de werkgever en de medewerkers, de aard van de uitdagingen, de hoeveelheid verantwoordelijkheid – u kunt er vast nog wel wat opnoemen.

Merkwaardige arbeidsmarkt

En dat is precies waar de arbeidsmarkt zijn merkwaardige rol speelt. Net als in een economische transactie tussen verkoper en koper, waar de prijs die klant en leverancier overeenkomen een reflectie is van de objectieve en subjectieve aspecten aan elke kant, zo ook gaat het bij de recrutering tussen werkgever en werknemer. Een doctor in de fysica kan zonder twijfel een pak meer verdienen als quant in een investeringsbank, maar sommigen verkiezen het als academicus te gaan werken tegen een lager salaris. Vreemd toch?

Niets belet hen een gelijkaardig salaris te vragen aan de overheid – en, als de waarde die ze aan de overheid leveren daarmee inderdaad in overeenstemming is, dan zou de overheid wel gek zijn om hun dat niet te gunnen. En toch gebeurt het niet.

Ceteris paribus zou een nieuwbakken docent of onderzoeker uiteraard liefst zoveel mogelijk verdienen (wie niet?), maar zoals in elke markt speelt het spanningsveld tussen koper (die zo weinig mogelijk wil betalen) en verkoper (die een zo hoog mogelijke verkoopprijs wil realiseren). De overheid – als werkgever, en dus als koper – wil uiteraard niet meer betalen dan de ‘waarde’ die de job heeft. De fysicus wil het onderste uit de kan, maar beschouwt daarin zowel het objectieve salaris, als de subjectieve bijkomende aspecten van de job. En de arbeidsmarkt doet de rest: werkgevers concurreren met elkaar voor de beste kandidaten; en kandidaten concurreren met elkaar voor de beste jobs naargelang hun persoonlijke voorkeuren.

Evenwicht

De markt zorgt voor een evenwicht: is er een tekort aan goede collega’s voor prof. Englert, dan zal de overheid dieper in de zak moeten tasten. Zijn er teveel goede kandidaat-quants, dan hebben de banken keuze zat, en dalen de salarissen. In een goed functionerende arbeidsmarkt, met voldoende werkgevers en werknemers, balanceren de objectieve lonen de facto de subjectieve factoren. Wie zich onderbetaald voelt heeft de keuze om naar een andere job met een hoger salaris over te stappen. Is zo’n job er niet, dan is men wellicht niet onderbetaald.

Maar wat met de derde mogelijkheid? Misschien krijgt de onderzoeker in de fysica een lager dan marktconform loon (volgens de maatschappelijke waarde van zijn werk), omdat de maatschappij de kosten heeft gedragen van de opleiding?

Die kreet hoor je wel vaker, en de idee dat ook bedrijven rechtstreeks zouden bijdragen tot de financiering van hogere studies krijgt weerklank, o.m. via de rector van de UA.

Dit lijkt op het eerste zicht niet onredelijk, maar er zijn twee redenen waarom dit toch geen goed idee is. In een efficiënte markt dient zich het free-rider probleem aan: de opleiding wordt betaald door één partij, maar een andere partij profiteert ervan. Het is immers niet omdat je opleiding door de overheid is betaald dat je daarom bereid bent om tegen een lager loon voor diezelfde overheid te gaan werken, vooral wanneer er meer lucratieve opties bestaan.

Niet 100% efficiënt

In werkelijkheid is de arbeidsmarkt niet 100% efficiënt (niet iedereen kan even makkelijk van een baan bij de overheid naar eentje in de privésector overstappen), dus is het in principe mogelijk dat overheidsjobs met een lager dan marktconform loon bestaan. Maar dat is een probleem op zichzelf: de investering in de opleiding wordt losgekoppeld van de waarde die ze helpt genereren. Het is alsof je een vakman minder betaalt omdat je hem zijn werktuigen gratis verschaft, in plaats van hem voldoende te betalen zodat hij zelf de werktuigen kan aankopen die hij nodig heeft.

De arbeidsmarkt is voldoende robuust om ervoor te zorgen dat de meeste doctors in de fysica – of ze nu als bolleboos bij een investeringsbank, dan wel als academicus aan de slag zijn – loon naar werken krijgen. En waar dat niet het geval is, zou de maatschappij er wel bij varen mochten ook die ‘onderbetaalde’ natuurkundigen een marktconform salaris krijgen (waaruit ze zelf hun opleiding bekostigen): op die manier worden de gemeenschapsmiddelen op de meest efficiënte manier besteed, ten goede van de gemeenschap.