En net zoals de interest die je als consument krijgt op je spaarboekje mede bepaalt of (en zo ja hoeveel) je spaart, zo zal de centrale bankrente een invloed uitoefenen op de hoeveelheid geld die commerciële banken op hun rekening bij de centrale bank plaatsen. Als de rente wordt verlaagd, dan verwacht men dat – ceteris paribus althans – de deposito’s zullen verminderen.
Waarom wil de centrale bank de hoeveelheid geld die de commerciële banken bij haar parkeren verminderen? De belangrijkste reden is dat ze het lenen door die banken aan bedrijven (en huishoudens) wil stimuleren. Deze leningen zorgen op hun beurt voor investeringen en consumptie, en dat is hoe de economie weer wordt aangezwengeld. Om dat ook echt te laten gebeuren moet, voor een bank, het meest aantrekkelijke alternatief inderdaad het uitlenen zijn van hun geld, en dat hangt natuurlijk af van het verschil tussen de (risicoloze) rente die ze bij de centrale bank krijgen, en het (risicodragende) rendement dat ze bekomen bij verstrekken van leningen.
Wanneer de rente in de buurt van 0% komt (de zogenaamde zero lower bound) zit je natuurlijk met een probleem: kan de rente negatief worden? Een negatieve rente op spaargeld lijkt inderdaad wat surrealistisch. Maar een reële negatieve rente is lang niet ongehoord: de reële rente is wat overblijft als je van de nominale rente de inflatie aftrekt. In het Verenigd Koninkrijk is die reële rente al enkele jaren negatief, en ook Canada heeft recent een periode van negatieve reële rente gekend. Je zou ook kunnen zeggen dat de rente op cash typisch negatief is (de inflatie zorgt ervoor dat het voortdurend minder waard wordt).
De derde optie
De feitelijke situatie waarbij de werkelijke waarde van het bedrag op je bankrekening krimpt is dus zeker mogelijk. Toch heeft het invoeren van een nominale negatieve interest, waarbij je kapitaal dus echt in nominale termen afneemt over een periode, nog wat extra voeten in de aarde. Het is namelijk niet zo dat er slechts twee opties zijn: het geld op de bank zetten, of het uitgeven (of, in het geval van de banken, uitlenen). Een derde optie, die een cruciaal vergelijkingspunt vormt, is immers het geld onder de spreekwoordelijke matras te bewaren – voor commerciële banken is dat dan het opslaan van bankbiljetten in hun kluizen. Met het bestaan van die optie moet echt wel rekening worden gehouden.
De centrale bank kan inderdaad wel de deposito’s “wegjagen” door een negatieve rente aan te bieden, maar dat betekent nog niet dat het productief besteed zal worden: het kan ook leiden tot het hamsteren van papiergeld. Goldman Sachs wijst op deze consequentie in een nota (besproken in FT Alphaville) en suggereert twee manieren waarop de centrale bank dit kan tegengaan: een de facto belasting heffen op het bezit van bankbiljetten, of door de uitgifte ervan te beperken. Maar meteen wordt erbij gezegd dat zulke maatregelen onwaarschijnlijk zijn, niet in het minst omdat ze het vertrouwen in de munt zouden ondermijnen. En vooralsnog, zeker bij relatief lage negatieve rente, zijn de praktische problemen die gepaard gaan met het opslaan van grote hoeveelheden bankbiljetten het grootste obstakel voor de commerciële banken.
Tu quoque, spaarder
De rente van de centrale bank mag dan geen directe gevolgen hebben voor de gewone consument, maar er is doorgaans wel een indirect effect. De interestvoeten voor spaarproducten hebben immers de neiging mee te variëren met de centrale bankrente. Een negatieve interest op een spaarrekening is nog niet direct aan de orde, maar de lage rente dient ook hier het doel van de centrale bank om de economie een duw in de rug te geven. Als het geld van de consument niet veel opbrengt zal hij, zo verwacht men graag, meer geneigd zijn het uit te geven dan het te sparen, en dus aankopen naar voren te brengen in de tijd. Dat verhoogt de vraag, en stimuleert zo extra productie (en verlaagt het risico op deflatie – zo mogelijk nog een erger spook dan dat van inflatie).
Er zijn echter andere factoren die spelen bij de spaarder in tegenstelling tot de banken. Vele consumenten hebben andere motieven dan het genereren van een inkomen, en sparen op korte of langere termijn bijvoorbeeld voor toekomstige aankopen. Zulke spaarders zullen slechts beperkt beïnvloed worden door lage rente, en dat zie je dan ook aan het recordbedrag van bijna 252 miljard euro dat de Belgen met zijn allen op hun spaarboekjes hebben, ondanks de superlage spaarrente.
Wat zou het effect van een negatieve nominale rente op spaargeld zijn? Er is een belangrijk verschil tussen een positieve nominale rente, hoe klein ook, zelfs als de reële rente negatief is, en een negatieve nominale rente. In het laatste geval blijft, bij een negatieve interest van 2% van de 1.000 euro die je vandaag op je spaarboekje hebt staan echt maar 980 euro over. (Om deze reden kan een negatieve rente ook worden beschouwd als een vermogensbelasting: er wordt werkelijk een stuk van het kapitaal afgeroomd.)
Een dergelijke maatregel zou waarschijnlijk tot een aanzienlijke vermindering van deposito’s leiden: sommige spaarders zullen hun geld gebruiken om aankopen te doen, maar wellicht veel meer nog zullen hun heil zoeken in het opslaan van papiergeld, of zelfs goud.
Micro Macro
Deze denkoefening illustreert dat het bijsturen van het (micro-economische) gedrag van economische actoren door macro-economische ingrepen zoals het verhogen of verlagen van de centrale bankrente niet zo eenvoudig is, en allerlei ongewenste neveneffecten met zich mee kan brengen. De terugkeer naar een cash economie, of erger nog, eentje waarin consumenten zich gedwongen zien hun vermogen om te zetten in speculatieve commodites is doorgaans niet waar de centrale banken op uit zijn.
De gedroomde oplossing voor dit soort probleem is het elimineren van papiergeld, en geld voor 100% elektronisch te maken. Miles Kimball, een econoom aan de universiteit van Michigan, pleit al langer voor de introductie van elektronisch geld om de Zero Lower Bound naar het verleden te verwijzen, en hij krijgt hierin bijval van collega’s als Ken Rogoff en Willem Buiter. Maar de transitie is geenszins een sinecure – Tyler Cowen onderzoekt enkele mechanismen, maar komt ook tot de – althans voorlopige – conclusie dat, eens je een munt hebt, je er niet zo makkelijk vanaf komt. Zelfs al zou men er in slagen conventioneel geld compleet uit de wereld te helpen, dan nog is de kans groot dat er een mechanisme opduikt om financiële middelen te kunnen accumuleren, zonder dat de negatieve interest voor erosie zorgt. De menselijke inventiviteit kent immers geen grenzen, zeker niet wanneer het hun portemonnee betreft.
