Is ons land nog wel een rechtsstaat?

Een rechtsstaat is een staat waarin het gezag van de overheid en de uitoefening ervan berusten op wetten en rechtspraak. Eerbiedigt het politiek beleid de grondwet, de wetten en decreten? Worden rechterlijke uitspraken uitgevoerd? Handelt ook het gerecht naar de voorschriften? Worden afwijkingen aan dwingende wettelijke bepalingen gesanctioneerd?

Als je met dezelfde ingesteldheid als deze waarmee wij een ander kritiek geven in eigen boezem kijkt, krijg je al snel ongeloof en word je gemakkelijk als een nestbevuiler weggezet. Wie het wél wil doen, loopt ook het risico om op dezelfde wijze verontwaardigd te worden. Want ook bij ons gebeuren er dingen die echt niet door de beugel kunnen.

De tv-reeks Godvergeten over het misbruik in de Kerk heeft een golf van algemene verontwaardiging veroorzaakt. Het leed van de slachtoffers heeft ons diep geraakt. Ook de houding van de bisschoppen riep ergernis op. Omdat het misbruik zo lang kon duren, is er ook de vraag wat justitie als het instituut dat voor vervolging en bestraffing moet zorgen eraan deed. Al tien jaar geleden werd daarover in de bijzondere commissie in de Kamer een debat gevoerd. Twee gewezen justitieministers legden volgende verklaringen af.

“De heer Marc Verwilghen, gewezen minister van Justitie, meent dat het protocol de creatie betreft van een alternatief circuit. Er dient volgens hem evenwel vermeden te worden dat er twee soorten van rechtstoegang zouden zijn, namelijk een via justitie en een andere via een protocol en de kerkelijke overheden.“

“Mevrouw Laurette Onkelinx, gewezen minister van Justitie, vindt dat het protocol erin bestaat een particuliere instelling te belasten met de klachtenbehandeling, om te bepalen of de aangeklaagde feiten al dan niet strafbare feiten zijn en of die aan de rechterlijke macht ter kennis moeten worden gebracht. Dat is voor haar echt een probleem. Zij vindt dat het protocol tussen de procureurs-generaal een grote breuk heeft veroorzaakt in de regelingen die bepalen hoe ver het gerechtelijk apparaat mag gaan.”

Scheiding der machten

In het verslag over de activiteiten van de commissie voor de behandeling van klachten wegens seksueel misbruik in een pastorale relatie staat het volgende te lezen. “Naar aanleiding van de contacten die hebben plaatsgevonden tussen de federale procureur en de huidige voorzitter van de commissie voor de behandeling van klachten wegens seksueel misbruik in een pastorale relatie, de heer Peter Adriaenssens, is overeengekomen wat volgt. De commissie draagt zelf de verantwoordelijkheid om te beslissen om feiten die een strafbaar feit kunnen opleveren al dan niet ter kennis te brengen van justitie.”

Het kan niet betwist worden dat de justitieminister door voorgaande acties het principe van de scheiding der machten heeft geschonden, de bevoegdheden van het openbaar ministerie heeft miskend en misbruik heeft gemaakt van zijn gezag om een alternatieve toegang tot justitie te creëren die bij toetsing van de regelmatigheid moest leiden tot vernietiging van de gestelde handelingen.

Ook de rol van de toenmalige federale procureur Johan Delmulle, nadien procureur-generaal, is merkwaardig te noemen. Het openbaar ministerie heeft onder meer als opdracht op onafhankelijke wijze de strafvordering uit te oefenen, de daders op te sporen en hen voor de strafrechter te brengen. Het heeft ook toezicht op de regelmatigheid van de strafprocedure.

Uit het verslag van de commissie-Adriaensens volgt dat de federale procureur actief heeft meegewerkt in de uitvoering van het onwettige protocol en hij meermaals overleg pleegde met de betrokken partijen in plaats van zich er tegen te verzetten, minstens er niet aan mee te werken. Ook in de behandeling van het verzoek tot teruggave van de in beslag genomen stukken roept de houding van het openbaar ministerie ernstige vragen op.

Indien het juist is dat de burgerlijke partijen niet in kennis werden gesteld van deze proceshandeling is dat een element dat aanleiding kan geven tot vaststelling van de onregelmatigheid en mogelijk tot de vernietiging ervan. Het is dus de vraag waarom het openbaar ministerie, aanwezig op de zitting, er niet tegen opgekomen is en er na de uitspraak geen cassatieberoep werd aangetekend.

Omstreden afkoopwet

Onder het ministerschap van Koen Geens werd de eerste versie van de afkoopwet gestemd. Deze wet gaf aan de procureur de bevoegdheid om de strafrechter te ontwijken of hem buiten spel te zetten door met de verdachte een vertrouwelijk akkoord te maken over de daarvoor te betalen geldsom. Door het Grondwettelijk Hof werd deze wet afgekeurd omdat er geen daadwerkelijk rechterlijk toezicht was op de tussen de procespartijen gemaakte deal.

Nadien waren twee wetswijzigingen nodig om de uitgebreide minnelijke schikking in overeenstemming te brengen met de vereisten van het eerlijke proces. Dat het niet naar de grondwet en evenmin niet eerlijk was, roept de vraag op hoe dergelijke voorziening door het parlement was geraakt. Een parlementair onderzoek gekend als Kazachgate gaf een antwoord.

De hervorming werd niet als geheel in de commissie justitie maar versneden en met hinkstapsprongen door verschillende commissies gehaald. Om het wantrouwen van de senatoren weg te nemen werden bij de bespreking experten opgevoerd. Die professoren argumenteerden dat er vooraleer een akkoord te maken schuld moest worden bekend.

Nadien bleek dat het niet in de wet stond zodat dezelfde experten, als advocaat, het gebrek aan schulderkenning konden pleiten. Uit de hoorzittingen bleek dat de Brusselse procureur-generaal de wet toepaste nog voor die was gestemd en dat zijn Antwerpse ambtgenoot publiekelijk had gelogen om het overleg met de advocaten van de diamantairs te verbergen en hij was tussengekomen om de politieke besluitvorming te beïnvloeden.

Deal voor Oosterweel

Toen bleek dat het grootste Vlaamse project ooit, de Oosterweelverbinding, een niet vergund afvalstort was geworden, werd ook daarover een Vlaams parlementair onderzoek gevoerd. Daaruit bleek dat door een feitelijk orgaan - het politieke stuurcomité waarin de voogdijministers en de vertegenwoordigers van de stad Antwerpen samenzitten - de Europese en de eigen Vlaamse dwingende regelgeving die verplicht alle schade door de vervuiler te doen betalen werden miskend en door een geheim gehouden deal zelfs werden omgedraaid.

Om de ethaankraker van Ineos aan de vergunning te helpen wordt voorgesteld om wanneer een rechterlijke uitspraak deze vergunning zou vernietigen een volksberoep in te stellen. Daardoor zou een parlementaire meerderheid de rechterlijke uitspraak kunnen overrulen. De minister van Binnenlandse Zaken plant een hervorming van de werkwijze van het hoogste administratief rechtscollege dat er uitspraak over moet doen.

Het blijft zelfs niet bij een federale of gewestelijke kwestie. Het agentschap Audit Vlaanderen voerde een forensisch onderzoek over de wijze waarop het bestuur van de gemeente Boechout handelde. Daarin worden zowat alle disfuncties opgesomd die een burgemeester kan begaan. Toenmalig minister van Binnenlands Bestuur Bart Somers keek naast de Vlaamse regelgeving en bedacht zijn eigen oplossing.

Hij stelde het gehele gemeentebestuur onder verscherpt toezicht, een niet bestaande maatregel. Om de privacy van de burgemeester te beschermen haalde hij zelfs eigenmachtig en zonder tegenspraak het bewijs van corruptie uit het dossier. In de gerechtelijke dossiers weigerden de verdachten een verklaring af te leggen. De audit en de gerechtelijke dossiers blijven geheim zodat de inwoners er bij de verkiezingen geen weet van hebben.

Geen einde verhaal

Als je het allemaal op een rijtje zet, kan je er moeilijk blind voor blijven. Met een ontzettend gemak worden ook bij ons de grondwet, de Europese dwingende regelgeving en de eigen decretale en zelfs de strafwet opzijgeschoven. Het gaat daarbij niet eens om het algemeen belang. Het gebeurt om ondernemers, de bouwpromotoren, de havenbazen of de chemiereuzen ter wille te zijn. Ook de problematiek van de klimaatverandering en de volksgezondheid wordt daarbij ontzien en geweld aan gedaan.

En zelfs wanneer parlementair onderzoek daarover alle disfuncties blootlegt, worden die in de besluitvorming onder de mat geveegd. De ongrondwettelijke en sterk onbehoorlijke tussenkomsten van justitieminister Stefaan De Clerck worden omschreven als “ter goeder trouw”. De ongrondwettelijke afkoopwet van Koen Geens oogde als een toegelaten politieke handigheid. De miskenningen van de voogdijministers en van het stuurcomité in het Oosterweelschandaal worden afgedaan als “een cascade van collectieve beslissingen”. Het gemeentebestuur van Boechout moet een cursus deontologie volgen.

En wat doet het instituut dat ervoor moet zorgen dat de rechtsstaat overeind wordt gehouden? Het is van de Agusta-zaak geleden dat het parket nog een schandaal op doeltreffende wijze heeft aangepakt. Ondanks de Publifin-commissie alle disfuncties aantoonde en aan het parket een opsomming van de vastgestelde misdrijven overmaakte, mocht de hoofdverdachte met het uit die disfuncties verkregen geld voor alle feiten een globale afkoopsom betalen. Einde verhaal.

Einde verhaal? Dat is nog wel de grote vraag. De kiezer is niet zo gek als zijn vertegenwoordigers denken. Hij stemt niet langer voor hen die het mogelijk maken dat de rechtsstaat ook bij ons geweld wordt aangedaan, maar tegen hen. Wie kan het hem kwalijk nemen?