"Ik kom elke dag naar mijn werk, maar eigenlijk kan ik niet werken", glimlacht Urša Opara Krašovec. Ze is doctor in de chemie, gespecialiseerd in zonne-energie, en sinds 2003 verbonden aan de Universiteit van Ljubljana. Opara is er wetenschappelijk adviseur, de hoogste academische graad in Slovenië.
Vandaag ligt haar werk zo goed als stil. Na een mislukte poging van de Faculteit voor Elektrotechniek om haar te ontslaan, werd haar labo volledig afgebroken en haar kantoor verhuisde naar de kelder. "Het is een heel doolhof om er te raken. Ik zit in totale isolatie."
De ruimte waar ooit haar labo was, is intussen verhuurd aan een extern bedrijf. Veel contact met collega’s aan de faculteit heeft ze niet. "Velen zijn bang om zelf in de problemen te komen."
Wereldwijd probleem
Opara, die internationale erkenning geniet vanwege haar onderzoek en een belangrijke stem was in de Sloveense Commission for Equal Opportunities in Science, blijft er opvallend rustig onder. Ze heeft er een lange rit opzitten doorheen de academische wereld en die was lang niet altijd even voorspoedig. "Ik heb vrede genomen met de situatie, ik ga hier niet meer om vechten. Ik blijf wel strijd leveren voor anderen die aan de universiteit komen werken", zegt ze.
Opara Krašovec heeft het publieke forum nochtans nooit geschuwd om wantoestanden in de academische wereld aan te klagen. Ze was lang actief als vakbondsafgevaardigde, verzette zich tegen vrouwendiscriminatie aan de universiteit en blijft ook nu internationaal erkend voorvechter voor wetenschappelijke integriteit.
"Ik ben altijd een luide stem geweest in de nationale media, en nog steeds", bevestigt Opara. Maar dat brak haar, net als andere vrouwelijke collega’s uit dezelfde faculteit, zuur op.
In 2022 bestond het academische personeel aan de Faculteit voor Elektrotechniek voor 83% uit mannen. Onder de lesgevers is amper 6% vrouw. In cruciale beslissingsorganen zijn vrouwen op één hand te tellen.
"Kunnen vrouwen dan niet lesgeven, of deelnemen aan belangrijke beslissingen? De situatie in Slovenië is extreem, maar het is een wereldwijd probleem. Aan veel universiteiten worden kritische vrouwen het zwijgen opgelegd", vertelt Opara. En dat vooral in de STEM-richtingen (Science, Technology, Engineering and Mathematics), die nog steeds vooral mannen aantrekken.
Opara verwijst ook naar professor Nicole Boivin, die het aan de stok kreeg met het machtige Max Planck Gesellschaft in Duitsland en eerder haar verhaal deed in Apache. "Het is belangrijk om die verhalen te blijven vertellen. Die cultuur breekt echt mensen."
Strijd voor zichzelf en anderen
Opara’s verhaal begint in 1999. Ze behaalde haar doctoraat in de chemie en twee jaar later vertrok ze dankzij een Marie Curie Fellowship van de Europese Commissie naar het Duitse Fraunhofer Institute for Solar Energy Systems. Na twee jaar onderzoek aan het grootste onderzoeksinstelling voor zonne-energie in Europa keerde ze terug naar Slovenië. Snel daarna kon ze aan de slag aan de Universiteit van Ljubljana.
Van bij de start ondervond ze heel wat moeilijkheden. Hoewel ze een feilloos parcours liep, liet bevordering lang op zich wachten. Pas nadat ze juridische stappen ondernam kreeg ze uiteindelijk haar huidige positie als wetenschappelijk adviseur – het equivalent van wat we in België gewoon hoogleraar zouden noemen, de hoogste academische graad.
"In het begin van mijn carrière werkten alle onderzoekers aan onze faculteit in precaire posities, zowel vrouwen als mannen", herinnert ze zich. "Het waren allemaal tijdelijke contracten." Dit zorgde voor grote onzekerheid en menselijke drama’s.
Opara vertelt over een wat oudere collega wiens contract in 2014 plots niet meer werd verlengd. Na een juridische strijd van twee jaar haalde die haar gelijk voor de rechtbank. De universiteit werd gedwongen haar opnieuw in dienst te nemen. Het was een belangrijke overwinning en een precedent voor andere werknemers die de tijdelijke contracten aaneenregen.
Opara nam zich voor het probleem structureel aan te pakken en werd in 2016 vakbondsafgevaardigde in haar faculteit. Ze leverde strijd voor vaste contracten, met succes: ze werd uiteindelijk de allereerste onderzoeker aan de faculteit die een vast contract binnenhaalde. "Daar ben ik nog steeds erg trots op", zegt ze. "Maar ik ben nog trotser op het feit dat meer dan honderd onderzoekers uiteindelijk ook een vast contract kregen."
Publiceren of kopje onder
Opara zette zich ook actief in rond thema’s als onderzoeksintegriteit en genderdiscriminatie. In 2014 nam ze voor het eerst een mandaat op in de nationale Commissie voor Vrouwen in de Wetenschap, later herdoopt tot Commissie voor Gelijke Kansen in de Wetenschap.
Ze klaagde onder meer de koehandel rond het auteurschap van wetenschappelijke publicaties aan. Die is grotendeels het gevolg van een cultuur van 'publish or perish' in de universitaire wereld. Iemands reputatie en carrière staat of valt met het aantal wetenschappelijke publicaties dat je kan voorleggen, liefst als hoofdauteur.
Overal in Europa leidt het buitengewone gewicht dat gegeven wordt aan publicaties tot uitwassen. Zo komt het voor dat niet enkel de hoofdonderzoeker, maar ook oversten en promotoren wetenschappelijk werk opeisen, of in extreme gevallen zelfs zichzelf aanduiden als hoofdauteur.
Recent onderzoek toont aan dat zo’n 40% van de onderzoekers al eens te maken kreeg met ‘zweetdieven’: mensen die onterecht de eer opstrijken voor het werk dat zij deden.
"Zo kan je naam bijvoorbeeld boven een gespecialiseerd artikel in de chemie prijken, terwijl je daar dus helemaal niets van kent", legt Opara uit. "Dan krijg je een soort schijnexperten, die wel betrokken worden bij belangrijke beslissingen", vult ze aan. Bovendien maakt het gemarchandeer rond auteurschap vooral de sterken sterker, terwijl jongere onderzoekers en mensen in precaire posities moeten knokken voor erkenning.
"Ik heb daarom heel veel werk gedaan rond wetenschappelijke integriteit, en vooral rond auteurschap", zegt Opara. "Aan onze universiteit was het heel gangbaar om het auteurschap van artikels te manipuleren. Ik heb dat aan de kaak gesteld, ook in de media."
Daarvoor kreeg ze snel de wind van voren. De geldkraan voor haar onderzoek werd dichtgedraaid en in 2014 moest ze haar labo verhuizen en elders helemaal opnieuw opbouwen.
Technisch werkloos
In de tweede helft van 2019 ging het goed fout. In juni stuurde decaan Gregor Dolinar haar naar huis, officieel vanwege 'technische werkloosheid'. Ze verloor een vijfde van haar normale salaris.
"Volledig absurd", zegt Opara. Ze ontwikkelt technologieën op basis van zonne-energie om de effecten van de klimaatverandering op te vangen. "Het is niet alsof daar plots geen uitdagingen meer zijn. Wel integendeel."
"Ongezien in de geschiedenis van de universiteit", fulmineerde ook de vakbond, die het voor Opara opnam in een publieke verklaring. Het ging om een vergeldingsactie, luidde het, naar aanleiding van Opara's activisme rond wetenschappelijke integriteit en auteurschap.
De vakbond wees ook op een patroon: de weinige vrouwelijke collega’s van Opara stonden steeds meer onder druk. Ze hadden enkel met elkaar gemeen dat ze vrouw zijn, lid van de vakbond en "wantoestanden aanklaagden".
Enkele maanden eerder werd een andere vrouwelijke collega van Opara ontslaan en in augustus 2019 volgde een tweede onderzoekster. Opara zelf ondernam opnieuw juridische stappen tegen de universiteit en haalde ook dit keer haar slag thuis.
Ze ging na enkele weken alweer aan het werk en kreeg het achtergehouden salaris netjes terugbetaald. Ze werd wel gedwongen om haar succesvolle workshops rond zonne-energie, waarmee ze sinds 2002 jongeren warm maakt voor duurzame energiebronnen, stop te zetten.
Toch volgde op 4 februari 2020 de boodschap dat ze aan de deur werd gezet. Officieel omdat haar onderzoeksgroep kampte met een financieel tekort. Onbegrijpelijk, zegt ze. "Er staat duidelijk in mijn contract dat ik de budgetten niet beheer."
Illegaal ontslag
"Tegen die tijd was ik volledig op", vertelt Opara. Ze kampte ook met ernstige rugklachten en moet een aantal keren onder het mes. "Ongeveer gelijktijdig met mijn ontslag brak de pandemie uit en heb ik afscheid moeten nemen van mijn vader. Het was een vreselijk moeilijke periode."
Opnieuw liet de vakbond van zich horen. Die wees erop dat vakbondsafgevaardigden tot twee jaar na het uitvoeren van hun functie beschermd zijn tegen ontslag. Het ontslag was dus illegaal. Opnieuw haalde de universiteit bakzeil.
De zaak werd breed uitgesmeerd in de Sloveense media en in maart 2020 nam de universiteit Opara opnieuw in dienst. Maar niet voordat ze op 27 februari het Sloveense persagentschap o-Sta betaalden om een open brief te publiceren over de zaak, in naam van vrouwelijke onderzoekers en medewerkers van de faculteit. De meerderheid weigerde echter om de brief te onderschrijven.
Opara heeft "misleidend gehandeld in de publieke arena", stond in die brief en dan met name door haar "uitspraken over het uitschakelen en ontslaan van vrouwelijke onderzoekers en haar insinuatie van systemische discriminatie tegen vrouwen aan onze faculteit".
De vrouwelijke ondertekenaars ontkenden dat ze het slachtoffer zijn "van systemische genderdiscriminatie" en benadrukten dat ze "op gelijke voet worden behandeld" als mannelijke collega's.
Naar de kelder
Toen Opara terugkeerde naar de universiteit deed ze meteen een schokkende ontdekking. In de zomer van 2019, toen decaan Dolinar haar naar huis stuurde wegens technische werkloosheid en haar directe collega afdankte, ontving de universiteit monstersubsidies voor een Europees onderzoeksproject dat Opara mee had aangevraagd.
De universiteit kreeg een budget van bijna 1 miljoen euro. Niemand had eraan gedacht Opara daarvan op de hoogte te stellen.
Al snel deden in de media geruchten de ronde dat het opstrijken van dat geld de eigenlijke beweegreden vormde om Opara de laan uit te sturen. De universiteit ontkende in alle talen. Het ging om publieke gegevens, luidde de verdediging, en rector Igor Papic beloofde dat hij "zal proberen haar in het project te betrekken". Dat is nooit gebeurd.
Enkele maanden later moest Opara toch noodgedwongen het werk neerleggen. Operaties aan haar ruggengraat en een zwaar revalidatietraject hielden haar ongeveer anderhalf jaar aan huis gekluisterd. In die periode werd haar onderzoeksgroep ontbonden, haar laboratorium afgebroken en haar kantoor verhuisd naar de kelder.
Apache stelde de universiteit van Ljubljana verschillende vragen, maar we kregen geen reactie.
Erken klokkenluiders
Sinds Opara in augustus 2021 terugkeerde naar de faculteit heeft ze naar eigen zeggen niets meer. "Geen onderzoeksgroep, geen labo. Ik zit alleen in de kelder, omringd door dozen met meetinstrumenten en onderzoeksmateriaal dat ik niet kan gebruiken."
Ze laat het niet te veel aan haar hart komen. "Ik sta recht in mijn schoenen", zegt ze. Ze heeft intussen haar vakbondsactiviteiten hernomen, leest heel veel en geeft onder meer gastlessen over onderzoeksintegriteit.
De waardering die ze mist in haar eigen faculteit krijgt ze wel van anderen. "Ik heb heel goede connecties met collega's van andere faculteiten, en vooral met onderzoekers die werken rond gendergelijkheid en onderzoeksintegriteit."
In augustus van dit jaar verscheen een brief van haar hand in een handboek over de bescherming van klokkenluiders. Dat werd uitgegeven door het European Network of Research Integrity Offices (ENRIO), waarin Opara een tijd zetelde als vice-president.
In de brief richt ze zich in de eerste plaats tot andere kritische vrouwen aan universiteiten wereldwijd:
Maar de beloning is het waard, schrijft ze ook: weten "dat je een verschil hebt gemaakt". Ze sluit de brief af met een oproep aan beleidsverantwoordelijken:
