Wie een boek probeert te cancelen, bereikt vaak het omgekeerde. Dat geldt zeker voor wat met de roman Tafṣīl Ṯānawī (Een klein detail) van de Palestijnse schrijver Adania Shibli gebeurde. Shibli wordt al jaren geprezen in literaire kringen, maar bij het grote publiek was ze nauwelijks bekend. Tot de Frankfurter Buchmesse, zowat de belangrijkste boekenbeurs ter wereld, besliste om de aan Shibli toegewezen LiBeraturpreis – tot nader order – niet uit te reiken.
Ook een publiek optreden van Shibli en de Duitse vertaler van haar laatste roman werd geschrapt. Tegelijk kwam er de melding dat de boekenbeurs veel aandacht aan Joodse en Israëlische stemmen zou geven. Eerst meldde de Frankfurter Buchmesse dat alles in samenspraak met Shibli was gebeurd, later gaf de organisatie toe dat de Palestijnse schrijver van niets wist.
De tussen Berlijn en Jeruzalem pendelende auteur kreeg dan wel geen prijs, haar lot zette wel een stroom aan solidaire reacties op gang. Uitgeverijen trokken prompt hun deelname aan de boekenbeurs in, meer dan 1.300 intellectuelen riepen in een open brief op om ook plaats te geven aan Palestijnse schrijvers:
Ondanks het massale protest bleef Shibli niet welkom. "Dat mensen mijn werk nu dankzij de controverse leren kennen vind ik geen probleem", vertelt Shibli aan een volle festivaltent in Den Haag.
Meer dan geschiedenis
In Arabisch schrift zet ze de voornaam van wie een exemplaar van haar gecontesteerde roman koopt op het Crossing Border-festival in Den Haag op 5 november. Zowel de Engelse als Nederlandse versie gaat vlot van de hand.
Een klein detail is de enige in het Nederlands vertaalde roman van Shibli. In het Engels zijn haar twee vorige romans – Touch en We are all equally far from love – nog als e-boek te vinden. Enkele van haar kortverhalen zijn (gratis) online te lezen.
Als reactie op het annuleren van de prijsuitreiking publiceerde het online magazine Arablit haar kortverhaal A tin ball opnieuw. Shibli vertelt daarin hoe soldaten tussen het puin en de lijken op het slagveld hun materiaal onzorgvuldig in vuilniszakken gooien en dan vertrekken. Daarna komen de medische teams, de internationale pers en humanitaire hulpkonvooien. Tussen die nieuwkomers door glippen enkele kinderen die met het weinige achtergelaten afval een voetbal maken. Met de woorden "They were happy" eindigt dit post-apocalyptische kortverhaal.
In haar roman Een klein detail laat Shibli in het eerste deel een gestoorde officier van het Israëlische leger aan het woord. We schrijven 13 augustus 1949, een jaar na de Nakba (de catastrofe) voor de Palestijnen, of voor de Israëli's het ontstaan van hun natie. De officier verkracht en vermoordt samen met een aantal soldaten een weerloos Palestijns meisje.
In het tweede deel zoomt Shibli in op een Palestijnse vrouw die exact 25 jaar na deze oorlogsmisdaad is geboren. Ze leest een krantenartikel over het meisje.
"Toevallig ben ook ik in 1974 geboren", lacht Shibli. De naamloze verteller vertrekt op een onthutsende zoektocht naar details over het meisje van 1949. "Het kostte me vele jaren om dit complexe verhaal te schrijven", vertelt Shibli aan het publiek van Crossing Border. "Ik heb dit boek niet zomaar op een waar verhaal gebaseerd. Als schrijver heb je het verlangen om iets uit te beelden dat verder gaat dan de geschiedenis."
Verliefd op taal
Als kind werd Shibli onmiddellijk verliefd op taal. "Wie opgroeit in Palestina heeft automatisch een bijzondere relatie met taal. Je begrijpt snel dat taal méér is dan een middel om te communiceren. Je hoort veel stiltes rond je of zacht gefluister. Je hoort zaken waar je niet bij kan."
Ze maakte met haar ouders bizarre picknicktrips. "Mijn ouders zeiden dat we naar plaatsen reden waarvan ik de namen onderweg nergens op een bord zag staan. Het waren namen van verwoeste Palestijnse dorpen, besefte ik pas later. Taal geeft je toegang tot plaatsen die er niet meer zijn."
In haar romans blijven de meeste personages naamloos. Shibli beschouwt het geven van een naam als een daad van macht die ze niet wil hebben. "Mensen die geen macht hebben zijn vaak naamloos of hebben geen gezicht. Ik probeer nooit een volledige mens weer te geven, enkel een deel. Je ziet maar een klein detail."
Toch huivert ze bij de idee dat ze een stem van de verschoppeling zou moeten vertolken. "Het klinkt spookachtig, maar als je schrijft dan verdwijn je en komen de stemmen tot je. Zij kiezen je."
Voor Shibli is Palestijn zijn is iets intiems. "Het is onze ontmoeting met taal en literatuur die ons vormt. Literatuur leert je elke dag hoe te leven. Zonder was ik een monster geworden", zegt ze met een kwinkslag. Als ze zelf schrijft, luistert ze enkel nog naar de taal en probeert die taak met zorg uit te voeren. "Ik ben nu eenmaal verliefd op taal."
Oorlog brengt zelfs liefde in gevaar. Haar vorige roman We are all equally far from love bevat veel haat. "Dat boek was mijn meest politieke roman. Ook al staat er niets over politiek in. Het beschouwt liefde als een politieke kracht die vernietigd kan worden."
"Met de oorlog tussen Palestina en Israël is de vernietiging van het menselijke aan de gang. Vrouwen zijn de eerste slachtoffers. Wat als je niet meer kan liefhebben? Met die diepe vraag zitten veel mensen door de oorlog."
Een nieuwe kijk
In beide delen van Een klein detail krijgen woorden doorheen de tijd een andere betekenis. "Vergelijk het met hoe iemand in het begin van een relatie tegen je zegt: 'o, jij bent gek'. Twintig jaar later kan de betekenis helemaal anders zijn, ook al gaat het om dezelfde woorden, dezelfde mensen en misschien zelfs dezelfde sofa."
Met 'water' heeft Shibli een serieus complex. "In een stille film uit 1930 zag ik een vrouw een emmer water vullen. Dan verschijnt de man en wat doet zij? Zij laat het water gewoon stromen! Ik wou schreeuwen: 'wat een verspilling!' Als water afwezig is, verdwijnt het leven. Hoe ga je daar mee om? In het tweede deel van Een klein detail denkt het hoofdpersonage daarover na."
Shibli voelt zich als schrijver een onderzoeker. "Ik verbeeld en onderzoek de mogelijkheden. Dat is geen academisch onderzoek of geschiedschrijving. Die zijn beide heel gesloten en onderzoeken wat al onderzocht is. Literatuur gaat verder en opent een nieuwe kijk."
Palestina is voor Shibli geen land of natiestaat, ook geen identiteit. Ze droomt ervan om zich de literaire leraar van Palestina te mogen noemen. "Mijn ware zoektocht: hoe kan een tekst bestaan? Mijn moeder kon niet lezen of schrijven. Toch was ik altijd gefascineerd hoe ze een verhaal kon construeren."
"We lazen veel thuis, maar soms viel de stroom uit en dan was het de beurt aan mijn moeder om verhalen te vertellen. Wanneer er weer stroom was, stopte ze haar verhaal. Waar was dat dan naar toe? Hoe overleeft zo'n verhaal?"
Een troep ganzen
Shibli schreef ooit dat schrijvers grote illusionisten zijn. Ze krijgt de vraag of ze een illusie koestert voor de toekomst. "Nu ben ik vooral bevreesd. Bang dat ik op een dag wakker word en geen taal meer heb. Dat is exact wat de afgelopen maand gebeurde."
"Ik ben bang dat we nooit naar het heden zullen kijken met de idee dat het beter is dan het verleden. In wat voor slechte mop zijn we beland dat we verlangen naar het verleden?"
Vorige week was Shibli in Korea, aan de grens tussen noord en zuid. "Daar stond ik als Palestijnse opnieuw bij een grens en soldaten. Dus draaide ik me om. Plotseling zag ik honderden ganzen bij elkaar zitten in de zone waar geen mens komt. Zo mooi. Opeens vlogen ze op, hun vleugelslagen deed de lucht trillen. Wonderlijk."
"Welke gans steeg als eerste op? Hoe communiceren ze met elkaar? Dit doen ze: geen enkele gans dwingt de andere iets te doen, ze overleggen voortdurend. Ze beslissen samen en hebben een groot gevoel van samenhorigheid. Misschien wil ik dat dromen voor de toekomst. Dat wij die ganzen konden zijn."
