Je hoeft niet ver te zoeken naar voorbeelden van desinformatie. Twee mooie voorbeelden die deze week mijn gezichtsveld passeerden, waren de bewering dat het World Economic Forum (WEF) een nieuwe pandemie "aan het plannen is", en de bewering dat de mediane huurprijzen voor woningen in de Verenigde Staten sinds 1987 veel sneller zijn gestegen dan het inkomen van huishoudens.
Bijna per definitie bestaat nepnieuws voornamelijk uit onwaarheden of speculatie in plaats van uit verifieerbare feiten en toetsbare argumentatie. Er schuilt geen waarheid in de vermeende plannen van het WEF (niet alleen is het document een vervalsing, maar zelfs als men daar een pandemie zou willen orkestreren, is het idee dat een dergelijke opgave mogelijk is het resultaat van koortsige verbeelding, en niet van degelijke redenering), en ook al gebruikt de grafiek die de groeiende discrepantie tussen huur en inkomen aantoont feitelijke gegevens geldt de bewering dat beide lijnen werden "gecorrigeerd voor inflatie" alleen voor de loonlijn.
Gemakkelijk te misbruiken
Onderzoek door Cameron Martel, een cognitieve wetenschapper aan het Massachusetts Institute of Technology, en collega's suggereert dat "emotie een oorzakelijke rol speelt in de vatbaarheid van mensen om nepnieuws ten onrechte als accuraat te beschouwen". Het is dan ook niet verwonderlijk dat zo’n nepnieuws, met nauwelijks verifieerbare feiten en argumenten, direct de emoties van het publiek probeert aan te spreken.
Het WEF, dat de elite van de wereld vertegenwoordigt, is al enige tijd het onderwerp van samenzweringstheorieën en het document dat circuleert, wordt gepresenteerd als het zoveelste bewijs van hun kwaadaardige doeleinden – de rijken hebben er niet genoeg aan hun welstand veilig te stellen en te vergroten ten koste van gewone mensen, maar zijn ook vastbesloten om de rest van ons tot slaaf te maken en te onderdrukken.
Het is er niet zozeer op gericht mensen van gedachten te doen veranderen, maar wil vooral bestaande overtuigingen bevestigen door latent wantrouwen aan te wakkeren tot regelrechte verontwaardiging, en daarbij misschien ook zorgen voor een zeker gevoel van zelfvoldane superioriteit over de arme zielen die het niet snappen – "Ik? Ik laat me niet in de luren leggen door het WEF, ik heb ze door, en mij houden ze niet voor de gek!”.
De grafiek die laat zien dat de huur veel sneller is gestegen dan het gemiddelde gezinsinkomen probeert de hebzucht van de huisbazen en het slachtofferschap van de huurders aan te tonen en – zoals de begeleidende tweet duidelijk maakt – de schuld van dit vermeende probleem bij het kapitalistische systeem te leggen. Ook hier lijkt het uitlokken van verontwaardiging het primaire doel te zijn van de boodschapper (een zelfverklaarde antikapitalist).
Dat is niet echt een verrassing. Verontwaardiging is een emotie die ons kan motiveren tot krachtige, zelfs impulsieve daden (herinner je de aanval op het Capitool). Zelfs als we niet noodzakelijk onmiddellijk klaar staan om de wapens op te nemen voor de situatie die ons zo woest maakt, kan verontwaardiging ons engagement rond de bewering in kwestie danig verstevigen.
In het bovengenoemde onderzoek van Martel werd de rol van verontwaardiging als emotie niet onderzocht, omdat het daar ging om de feitelijke emotionele toestand van de deelnemers net voor ze nepnieuws en echte nieuwsberichten te zien kregen, en niet om de emoties die de nieuwsberichten zelf opriepen.
Uit het onderzoek bleek echter wel dat deelnemers die aangaven verhoogde emoties te ervaren, en zich bijvoorbeeld vijandig, bang, enthousiast of geïrriteerd voelden, meer geneigd waren om het nepnieuws te geloven en minder goed in staat om nepnieuws van echt nieuws te onderscheiden. Gezien de intensiteit van verontwaardiging als emotie is deze het perfecte instrument voor de verspreider van desinformatie.
Maar is de rol van emotie in onze cognitie specifiek voor nepnieuws? Volgens een paper van Chai Meei Tyng en collega's van de Maleisische Petronas Technology University heeft emotie een belangrijke invloed op verschillende cognitieve processen, met name diegene die betrokken zijn bij leer- en geheugenfuncties. In het bijzonder kunnen emoties ons helpen om de aandacht te richten op relevante informatie, en vergemakkelijken ze het coderen van informatie en het vervolgens efficiënt weer ophalen ervan.
We hebben inderdaad meer, sterkere en levendigere herinneringen wanneer het gaat om gebeurtenissen en situaties die een grotere emotionele betekenis hebben, of toentertijd hadden. Deze rol van emoties in onze cognitie heeft zijn wortels in onze evolutie. Onze voorouders vertrouwden immers op primaire emoties om gepast te reageren op uitdagingen in de omgeving en om overleving en het doorgeven van de genen te bevorderen – bedreigingen door roofdieren, de noodzaak om voedsel te vinden, of de voortplantingsdrang.
Wij, hun menselijke nazaten, beschikken nu ook over secundaire en tertiaire processen die worden aangestuurd door emoties, respectievelijk betrokken bij leer- en geheugenfuncties, en bij complexe cognitieve functies zoals het plannen voor de toekomst op basis van ervaringen uit het verleden. Deze twee hogere processen rusten in belangrijke mate op de emotionele basis – zonder emotie zouden we immers niet in staat zijn om te bepalen welke keuzes gunstig of ongunstig zijn.
Emoties en echt nieuws
Ook in het nieuws zat afgelopen week dit item. Drie jaar geleden kreeg de 13-jarige Martha Mills een fietsongeval, waarbij ze op het stuur van haar fiets viel. Haar pancreas werd tegen haar ruggengraat gedrukt, en ernstig verwond. In het ziekenhuis kreeg ze een infectie en uiteindelijk sepsis, waarvoor ze naar de intensieve zorgafdeling overgebracht had moeten worden. Dit gebeurde echter niet, en als gevolg daarvan overleed Martha.
Een onderzoek achteraf wees uit dat er verschillende kansen waren geweest om in te grijpen, maar dat de zorgen van de ouders (die al vermoedden dat ze sepsis had ontwikkeld) door de artsen werden weggewuifd. Sindsdien heeft haar moeder, in samenwerking met Demos, een pluralistische Britse politieke denktank, een nieuw beleidsvoorstel (Martha's Regel) geformuleerd dat patiënten (of hun ouders) het recht geeft op een tweede advies, en dat deze week werd gepubliceerd.
Het nieuwsbericht waarin werd verteld hoe en waarom Martha overleed, maakte duidelijk ook emoties los – als ouder kan ik dit beslist bevestigen – en zelfs verontwaardiging ("Dat is schandalig!", riep mijn wederhelft uit toen de omstandigheden van Martha's dood werden vermeld).
Dit authentieke nieuwsitem (geen fake news) lijkt de bewering te weerleggen dat emotionaliteit de "vingerafdruk van verkeerde informatie" is, zoals Dan Williams, docent filosofie aan de Universiteit van Sussex, deze week deed in een Twitter-draadje. "Mensen vestigen soms de aandacht op belangrijke waarheden door emoties te activeren", schreef hij – waarmee hij zinspeelde op een legitieme retorische techniek, waarbij het natuurlijk wel om waarheden moet gaan. Het is daarom een vergissing om emotionaliteit te behandelen als een robuust signaal van desinformatie, ook al wordt er daarbij vaak gebruik van gemaakt.
Wat belangrijk is voor ons als consumenten van informatie, is ervoor te zorgen dat emotie ons oordeel niet overheerst. Bij desinformatie wordt vaak de informele denkfout gemaakt van het beroep op emoties: iemands bewering accepteren "alleen maar omdat ze appelleert aan je gevoelens van woede, angst, verdriet, liefde, verontwaardiging, medelijden, trots, seksualiteit, sympathie, opluchting, enzovoort opwekt".
Dus, als een argument gebruik maakt van emotie, ga dan na af of het op feiten rust, en of de emotionaliteit wordt gebruikt om context te geven en de betekenis van de feitelijke basis te benadrukken. Zo ja, dan is er niets aan de hand. Maar als je in plaats daarvan merkt dat emotionaliteit de belangrijkste premisse van het argument is, en vooral moet dienen om de afwezigheid van enige inhoud te verhullen, dan kun je maar beter op je hoede zijn.
We kunnen emoties in een argument een beetje zien als het op smaak brengen van een gerecht. Net als een goed bereide maaltijd kan verfijnd worden door oordeelkundig gebruik van zout, kruiden en specerijen, zo kan een goed argument verstevigd worden door verstandig gebruik van de juiste emotionele duiding.
Maar net zoals overmatig gebruik van kruiden de amateuristische bereiding en de inferieure ingrediënten van een gerecht kan verdoezelen zodat we het onterecht als prima beoordelen, zo ook kan een emotioneel verhaal zijn leugenachtige achtergrond verbergen en ons ertoe leiden het als waarheid aan te nemen.
Als het op emoties aankomt, gebruik je best ook je verstand.
