Veel van wat we in ons dagelijkse leven doen, kunnen we door een economische bril bekijken: het zijn transacties met kosten en baten voor de betrokken partijen. Wanneer deze – zoals doorgaans het geval is – vrijwillig zijn, dan zijn de baten voor elke deelnemer groter dan de kosten en heeft de transactie een positieve som.
Een voor de hand liggend voorbeeld is een aankoop in een winkel, waar consumenten liever de goederen of diensten hebben in ruil voor hun geld, en de leverancier liever het geld heeft in ruil voor het artikel of hun inspanning. Wat we doen voor de kost is hiervan een speciaal geval: we bieden onze tijd en moeite aan en worden daarvoor betaald door een werkgever of een cliënt.
Maar het gaat veel verder dan het commerciële domein. We kunnen ook een collega een lift aanbieden, als wederdienst voor de laatste keer dat zij hetzelfde deden voor ons of, als lid van de oudervereniging op de school van onze kinderen, helpen bij het theekraampje tijdens het jaarlijkse schoolconcert.
Zelfs transacties waarbij niemand anders betrokken is dan wijzelf, zijn positieve kosten-batensommen: als we besluiten om de ramen schoon te maken, of dat overgebleven stuk taart te eten, zijn we ons meestal goed bewust van beide aspecten en gaan we ervoor omdat het voordeel groter is dan het nadeel.
Bij onvrijwillige transacties, zoals een parkeerboete of een overvaller die je portemonnee steelt, geldt dit niet, en gaat het meestal om een nulsom: wat de andere partij wint, verlies jij (tenzij jij de overvaller bent, dan is het andersom).
Onvrijwillige betrokkenen
Maar soms hebben transacties wel onvrijwillige deelnemers: mensen die er niet actief bij betrokken zijn, maar die er desondanks een aantal gevolgen van ondervinden. Deze gevolgen voor derden worden vaak niet direct in overweging genomen door de deelnemers aan de transactie. Omdat ze niet doelbewust zijn, worden ze ook niet meegenomen in de evaluatie van kosten en baten.
Hetzelfde fenomeen kan zich voordoen wanneer we deelnemer (of zelfs de enige deelnemer) zijn in een transactie met gevolgen voor onszelf die we niet hadden voorzien. De economische term voor een derde partij die geconfronteerd wordt met de gevolgen van een transactie waar ze niet aan deelnemen is een externaliteit, en als we ze zelf ondervinden is het een internaliteit.
Negatieve externaliteiten krijgen veel aandacht. Luchtvervuiling of geluidshinder in de buurt van industriële activiteiten of drukke wegen zijn illustratieve voorbeelden: de omwonenden zijn passieve omstanders, maar toch lijden ze onder het ongemak.
Hetzelfde geldt voor bijvoorbeeld wegwerkzaamheden voor je deur die de toegang beperken, zodat je op een afstand moet parkeren en je boodschappen langs een bouwput moet sjouwen, verkeersopstoppingen (andere voertuigen die je voortgang belemmeren), en de importeur van je favoriete wijn die besluit om het contract met de producent niet te verlengen (een echt verlies!).
Negatieve externaliteiten zie je ook in sociale interacties. Stel je voor dat er een onweersbui op komst is en je partner biedt aan om je op te halen aan de bushalte zodat je niet in de stromende regen naar huis hoeft te lopen, maar raakt dan zo verdiept in een telefoongesprek met een vriend dat hij of zij de tijd uit het oog verliest en vijftien minuten te laat komt. Het was geen telefoongesprek met jou, maar toch ben jij degene die drijfnat bent.
Op dezelfde manier, als je allergisch bent voor schaaldieren, is een vriend die je uitnodigt voor een etentje en die een maal met mosselen en venusschelpen kookt, voor jou een externaliteit.
Ook negatieve internaliteiten krijgen veel aandacht – niet in het minst omdat ze vaak zijn wat nudges proberen aan te pakken. Genieten van koekjes of chips kan je in het moment zelf plezier geven, maar je toekomstige ik zit dan later met de negatieve gevolgen van de gewoonte van je huidige ik; zo is het ook met vandaag geld spenderen in plaats van te sparen voor je pensioen, of op de bank voor de televisie te liggen terwijl je zou kunnen sporten.
Meer prozaïsch: nalaten je laptop in je tas te stoppen als je op zakenreis vertrekt en je dat pas bemerken wanneer je op het vliegveld aankomt, is ook een internaliteit die je tijd en geld kan kosten die je nooit meer terugkrijgt.
Ac-cent-tchu-ate the positive
Maar genoeg over het negatieve. Twee mooie voorbeelden van opvallende positieve externaliteiten en internaliteiten vielen me de afgelopen weken op. De scheepvaart speelt maar een bescheiden rol in de CO2-uitstoot (2% van de wereldwijde uitstoot en ongeveer 15% van alle transport), maar is – of was – een veel belangrijkere bron van zwavel in de atmosfeer, die leidt tot zure regen.
De zwavel die vrijkomt in de uitlaatgassen van transportschepen heeft echter nog twee andere gevolgen. Ze vormen deeltjes in de atmosfeer die zonnestraling verstrooien, precies op die plaatsen waar de aarde donkerder is en meer zonnestraling absorbeert: de oceanen.
Ze stimuleren bovendien de vorming van wolken, ook voornamelijk boven de oceanen waar de warmteabsorptie het hoogst is. Het gebruik van zware olie, met een hoog zwavelgehalte, leverde dus een belangrijke positieve externaliteit op en hielp de klimaatverandering af te remmen.
De nieuwe regelgeving voor de scheepvaart, die een vijftiental jaar geleden werd ingevoerd, is in de loop der tijd echter strenger geworden en heeft geleid tot een grote toename in het gebruik van zwavelarme brandstof en het gebruik van gaswassers die de zwavel uit de uitlaatgassen van schepen verwijderen. Hierdoor is de wereldwijde uitstoot van zwaveldioxide met 10% gedaald. Het heeft echter ook grotendeels de positieve externaliteiten geëlimineerd die een belangrijke rol speelden in de beperking van antropogene klimaatverandering.
Toevallig zag ik iemand op Twitter (het zal nog wel even duren voor ik de nieuwe naam, X, ga gebruiken) een citaat posten van de schrijver Kurt Vonnegut, dat al jaren de ronde doet. Het komt uit een interview dat een paar jaar voor zijn dood in 2007 plaatsvond. De interviewer verwijst naar een van de essays in wat Vonneguts laatste boek werd, A Man Without a Country: "... waarin je de deur uitgaat en je vrouw zegt: 'Wat ben je aan het doen?'. Ik denk dat je zegt: 'Ik ga een envelop kopen. Wat gebeurt er dan?"
Waar zijn vrouw mentaal een kosten-batenanalyse uitvoert en suggereert dat de kosten van het kopen van één envelop buitensporig zijn in vergelijking met de baten, somt Vonnegut allerlei dingen op die extra's – positieve internaliteiten – zijn. Allemaal kleine, pretentieloze pleziertjes die een banale, economisch nauwelijks zinvolle transactie kunnen veranderen in een rijke bron van vreugde, als we onszelf maar de tijd en de ruimte geven om wat rond te lummelen.
Het kan beslist heel zinvol zijn om op zoek te gaan naar negatieve externaliteiten, gevallen waarin dingen slechter worden gemaakt dan ze zouden moeten zijn, simpelweg omdat we onbedoelde gevolgen voor anderen, of voor onszelf, over het hoofd zien. Maar het is ook de moeite waard om, zoals in het liedje van Johnny Mercer uit 1945, de nadruk te leggen op het positieve.
Als we ook wat tijd besteden aan het overwegen van het potentieel voor positieve externaliteiten en internaliteiten – of aan het bepalen hoe deze zouden kunnen ontstaan – in de keuzes die we maken, en deze vervolgens nastreven (of proberen te voorkomen dat we ze verliezen), zullen we nog betere beslissingen nemen en de wereld een beetje blijer maken.
Niet alle onbedoelde gevolgen hoeven negatief te zijn.
