Wij hebben misschien niet zulke scherpe ogen als roofvogels, die een muis op drie kilometer afstand kunnen bespeuren, maar die van ons blijken alvast de beste van alle zoogdieren te zijn. Desondanks kunnen die ogen – of beter gezegd, het geheel van onze visuele waarneming – flink worden beetgenomen.
Er zijn talloze optische illusies die ons op het verkeerde been zetten, sommige zelfs wanneer we al lang doorhebben dat we onze ogen niet mogen geloven. Een van de allereerste die ik me herinner, is de Müller-Lyer illusie, die al bijna een eeuw oud was toen ik ze voor het eerst zag op de basisschool. Ze is tegelijk ongelooflijk eenvoudig en verbazend effectief: ook al weten we al te goed dat de segmenten even lang zijn, wat we ook doen, ze zien er ongelijk uit!
Context bedriegt
Net als zoveel andere optische illusies, brengt deze ons in de war omdat de context ons beïnvloedt. Hier zijn dat de pijlpunten die misleiden, en ons iets anders laten verwachten dan wat zich werkelijk voor onze ogen bevindt. Maar de context hoeft niet eens in de afbeelding zelf te zitten: de aannames in ons hoofd kunnen net zo goed voor een context zorgen.
Een bepaalde subgroep van optische illusies, bekend als dubbelzinnige beelden omdat ze op twee verschillende manieren geïnterpreteerd kunnen worden, illustreren dit uitstekend. Bekende voorbeelden ervan zijn het eendenkonijn en de vrouw/schoonmoeder illusies.
De meeste mensen zijn (uiteindelijk) in staat om beide interpretaties te zien, maar welke we het eerst, of het sterkst zien, hangt ervan af. In een onderzoek in Zwitserland (het land van de Lindt paashaas!) in 1993 bleek een meerderheid van de deelnemers (niet alleen kinderen, maar ook proefpersonen tot 93 jaar oud) het eendenkonijn in oktober als een watervogel te zien, maar met Pasen was het voor de meesten een konijn.
Op de een of andere manier lijkt de tijd van het jaar het visuele systeem van de deelnemers te zijn binnengedrongen als onderdeel van wat psychologen de perceptieset noemen, de neiging die we hebben om stimuli op een bepaalde manier waar te nemen. Deze perceptieset bestaat uit vier sleutelfactoren: verwachtingen (vaak beïnvloed door de context), emoties, motivatie (bijvoorbeeld lichamelijke noden, of beloning en straf), en culturele achtergrond.
In zekere zin is dit geen verrassing. Elke externe stimulus waarmee we worden geconfronteerd, of dat nu een beeld, een object, een persoon, een situatie, een gebeurtenis of wat dan ook is, bevat veel meer mogelijke aspecten die we potentieel kunnen opmerken en interpreteren dan we kunnen verwerken. We moeten de zaak dus noodgedwongen terugbrengen tot datgene waarvoor we de capaciteit hebben.
Onze aandacht wordt dus gestuurd door de perceptieset, die aangeeft waar we, om welke reden dan ook, op dat ogenblik het meest gevoelig voor zijn. Sommige elementen zijn diep en quasi permanent (omdat ze bijvoorbeeld geworteld zijn in onze opvoeding of in onze persoonlijke waarden en overtuigingen), andere zijn situationeel of incidenteel (bijvoorbeeld gerelateerd aan een recente ervaring of een emotionele trigger).
Cartoonist Paul Noth legde het verband tussen de frivoliteit van de optische illusie en de serieuze, diepgaande en compromisloze aard van geloofsovertuiging en religie in een klassieke New Yorker-cartoon uit 2014. Hij toont twee legers die tegenover elkaar staan met identieke vlaggen waarop de eendenkonijnenillusie is afgebeeld.
De leider van het dichtstbijzijnde leger spreekt vanop zijn paard zijn troepen toe: "Er kan geen vrede zijn totdat zij hun Konijnengod afzweren en onze Eendengod accepteren". Soms zijn we er zo van overtuigd dat wat we zien ook precies is wat er is, dat niets ons op andere gedachten kan brengen.
Voorbij optiek en cartoons
Het hoeft niet eens om iets zo diepzinnigs als religie te gaan. Het is komkommertijd, de tijd wanneer gebeurtenissen van bescheiden betekenis wel eens de krantenkoppen halen, en zo leerden we afgelopen week dat Coutts, een kleine privébank voor de vermogende medeburger (je moet minstens 3 miljoen pond –3,5 miljoen euro – spaargeld hebben of minstens 1 miljoen pond lenen of investeren), de rekening had opgezegd van Nigel Farage, voormalig UKIP-leider en overtuigd Brexiteer.
Farage, en velen met hem, hielden stellig vol dat zijn rekening was gesloten vanwege zijn uitgesproken politieke standpunten. Anderen beweerden, al even stellig, dat het gewoon was omdat hij, na het afbetalen van zijn hypotheek, niet langer voldeed aan de criteria om als klant in aanmerking te komen. De bank publiceerde vervolgens een compilatie van de relevante informatie waarop de beslissing was gebaseerd.
Een snelle lezing ervan bevestigt dat het gemakkelijk is om bewijs te vinden voor beide uiteenlopende interpretaties. Maar net als bij optische illusies zijn beide conclusies vooral het gevolg van het negeren van een deel van de feiten. Als we aandacht hebben voor de horizontale segmenten in de Müller-Lyer illusie, dan kunnen we duidelijk zien dat ze even lang zijn, maar omdat de pijlpunten onze interpretatie domineren, merken we dit niet op. Als ons redeneren wordt gedomineerd door onze vooringenomenheid, dan zien we niet dat er nog een ander verhaal kan zijn.
Zelfs mensen die beroepsmatig bezig zijn met het kritisch bekijken en evalueren van bewijsmateriaal – zoals mijn collega en ik, die een cursus doceren in op feiten gebaseerde besluitvorming – kunnen tot heel andere conclusies komen. Eerder deze week kwam ik een grafiek tegen uit een recent artikel in The Lancet, een over het algemeen zeer gerespecteerd peer-reviewed medisch tijdschrift, die het sterftecijfer laat zien als gevolg van koude en hitte in dertig Europese landen.
Grafieken kunnen misleidend zijn, en een bijzondere inbreuk is het onderbreken van de verticale as. Stel je een grafiek voor met het BBP per hoofd van de bevolking in dollars voor bijvoorbeeld het Verenigd Koninkrijk (46.300), België (50.100) en Nederland (61.600). Als we de verticale as pas beginnen bij 40.000, dan zou het lijken alsof het cijfer van België (dat er nu uitziet als 10.100) twee derde hoger is dan dat van het VK (6.300) in plaats van 10%, en dat van Nederland (21.600) het dubbele van dat van België, in plaats van 20% hoger.
Maar de grafiek van The Lancet (links in de figuur) ging nog een stap verder: hij toont verschillende schalen op dezelfde as, waardoor het aantal oversterftegevallen door hitte vijf keer zo groot lijkt in vergelijking met equivalente cijfers voor koude (de 'gecorrigeerde' grafiek rechts in de figuur toont de gegevens op dezelfde schaal).
Het origineel is een perfect voorbeeld van een misleidende weergave van de informatie, of kortweg misinformatie. Ik stuurde het naar mijn collega in de veronderstelling dat hij tot precies dezelfde conclusie zou komen.
Niet dus. Hij vond niet dat er sprake was van misleiding en vermoedde dat de auteurs het alleen maar makkelijker hadden willen maken om met name te zien hoezeer beide oorzaken per land verschillen. Toen ik dieper in het Twitterdraadje dook waar ik de grafiek voor het eerst zag, zag ik steun voor ons beider interpretaties, al stonden er wel veel meer aan mijn kant dan aan de zijne.
Wie een opzettelijke verdraaiing zag, beweerde ook met veel nadruk dat die interpretatie de enige juiste was, terwijl de anderen veel koelbloediger aanvoerden dat The Lancet zicht richt op professionals die zich niet zo gemakkelijk laten misleiden door de 'bedrieglijke' grafiek. Zo zien we maar weer hoe belangrijk de context is.
Optische illusies zoals de figuur met de lijnstukken hebben een eenduidige, correcte interpretatie (ze zijn even lang, ongeacht wat de pijlpunten suggereren). Het echte leven lijkt echter veel meer op de dubbelzinnige beeldillusies zoals het eendenkonijn: er is immers geen onomstotelijk ware interpretatie.
Nochtans weerhoudt dat ons er vaak niet van overtuigd te zijn dat die er wel is, én dat dat de onze is. Het kan daarom soms verstandig zijn om onszelf de vraag te stellen: niet "wat is er mis met dit beeld?", maar "wat zou er mis kunnen zijn met onze visie?". Vooral wanneer we er al van bij het begin van overtuigd zijn dat die visie de juiste is, is het de moeite waard om na te gaan of we misschien iets over het hoofd zien waaruit kan blijken dat een andere interpretatie net zo plausibel is als de onze (of erger nog, meer plausibel!).
Als we liever niet voor de gek gehouden willen worden, tenminste.
