"Het is nù of te laat. U moet nu aan de slag." Met die duidelijke boodschap overhandigde Henk Ovink, Watergezant bij de Verenigde Naties, in juli 2022 het document Weerbaar Waterland aan de Vlaamse Regering. Centraal in het tienpuntenplan van het achttienkoppige expertenpanel onder leiding van Ovink: het waterbeheer moet efficiënter.
Versnipperde bevoegdheden vertragen momenteel de uitvoering van alle water- en droogtemaatregelen. Om lijn te krijgen in de veelheid aan maatregelen die waterbeheerders nemen, pleitten de experts voor de aanstelling van een Vlaamse Watercommissaris. Die zou de regie moeten voeren over alles wat te maken heeft met de waterzekerheid. Diens onafhankelijk mandaat zou ook wettelijk verankerd moeten worden.
Een Watercommissaris is er nog niet. In de hele hervorming van het waterbeheer nam de politiek überhaupt nog geen beslissingen.
Versnippering niet aangepakt
Het waterbeheer in Vlaanderen is momenteel in handen van vijf groepen beheerders: gemeenten, Polders en Wateringen, provinciebesturen, de Vlaamse Milieumaatschappij en waterwegbeheerder De Vlaamse Waterweg.
Alles samen heeft Vlaanderen meer dan honderd verschillende beheerders van onbevaarbare waterlopen. De Commissie Integraal Waterbeleid (CIW) brengt wel al die beheerders per gebied samen, en er worden ook ‘stroomgebiedbeheersplannen’ opgemaakt, maar de kritiek luidt al langer dat er veel te weinig coördinatie is. De versnippering "zorgt voor een gebrek aan efficiëntie en daadkracht", stelde de Vlaamse Regering in het regeerakkoord.
Vlaanderen is momenteel ingedeeld in elf stroombekkens en het water in zo’n bekken stroomt naar een of meerdere grote rivieren. In Weerbaar Waterland pleitten de experts voor een waterbeheer op ‘bekkenniveau’ en de aanstelling van een ‘bekkencoördinator’ die in een ‘bekkenhuis’ onafhankelijk kan werken.
Het versnipperde waterbeheer kwam deze legislatuur regelmatig aan bod in de Commissie Leefmilieu van het Vlaams Parlement. Op een vraag van Ludwig Vandenhove (Vooruit) antwoordde bevoegd Vlaams minister Zuhal Demir (N-VA) in februari 2023 dat ze tijdens de voorafgaande maanden en weken een voorstel had uitgewerkt om de rationalisering te kunnen doorvoeren. Ze deed dat "mede op basis van bijkomende inzichten en visies uit verschillende rapporten, zoals het advies Weerbaar Waterland".
Maar... het stikstofdossier kreeg voorrang. "Gelet op de urgentie" van "zonder twijfel het moeilijkste dossier op vlak van Omgeving van de voorbije twintig jaar, werd daar binnen Vlaamse Regering prioriteit aan gegeven", legde Demir uit. Zodra er een stikstofakkoord was, beloofde Demir dat ze haar voorstel over een efficiënter waterbeheer op korte termijn zou voorleggen aan de Vlaamse Regering.
Zover is het nog niet gekomen. Pas vorige vrijdag (16/6) werd het definitieve stikstofkader goedgekeurd. Haar voorstel over waterbeheer staat nog niet op de regeringsagenda. Er is ook nog geen politiek akkoord. "Wij communiceren pas als we daar de tijd rijp voor vinden", klinkt het karig bij de woordvoerder van minister Demir.
Polders en Wateringen in vizier
In het regeerakkoord 2019-2024 beloofde de Vlaamse Regering een rationalisering van het waterbeheer. De bedoeling is om "naar Nederlands voorbeeld" drastisch te rationaliseren "binnen hydrografisch logische gehelen, waarbij de belastingsbevoegdheid van Polders en Wateringen wordt stopgezet". In haar beleidsnota Omgeving hanteerde minister Demir gelijkaardige bewoordingen.
Polders en Wateringen financieren hun werking met belastingen op eigendommen in hun werkingsgebied, maar de inning daarvan loopt niet altijd even efficiënt. Door hun belastingsbevoegdheid te viseren, neemt minister Demir, net als een aantal liberale parlementsleden, de facto het voorbestaan van deze vaak eeuwenoude lokale samenwerkingsverbanden in het vizier.
Polders en Wateringen beheren momenteel 10.000 kilometer aan onbevaarbare waterlopen, wat hen tot de grootste waterwegbeheerders van Vlaanderen maakt. Ze beschermen zowat een kwart van Vlaanderen tegen getijdenwerking en wateroverlast.
Toch beheren 38 van de 59 Polders en Wateringen een gebied dat kleiner is dan 5.000 hectare, wat niet altijd efficiënt is. De problemen die ze moeten oplossen, worden vaak buiten hun werkingsgebied veroorzaakt. En er klinkt ook kritiek omdat particuliere belangen - van landbouwers - al te vaak domineren.
Heikel politiek dossier
Om de uitdagingen de baas te kunnen, zijn drastische hervormingen nodig. "In Weerbaar Waterland is een aantal ingrijpende voorstellen geformuleerd", zegt professor Waterbeheer Patrick Meire (UAntwerpen), die als expert meewerkte aan het advies. "Dat die voor onenigheid kunnen zorgen binnen de Vlaamse Regering, stond in de sterren geschreven."
"Zowel bij de aanduiding van een watercommissaris als de installatie van bekkenhuizen, komt het erop neer dat een stuk beslissingsmacht uit handen gegeven wordt. Ik twijfel er niet aan dat daar een hartig woordje over gepraat wordt."
Onder parlementairen is te horen dat de hervorming van het waterbeheer aan andere dossiers gelinkt wordt, zoals de toekomst van de provincies. Wim Van Gils, adviseur Waterbeleid bij de Milieu- en Natuurraad van Vlaanderen (Minaraad), beaamt dat de discussie deels verstrengeld is met de vraag over de toekomst en het voortbestaan van de provincies.
Gemeenten hebben het beheer van onbevaarbare waterlopen overgedragen aan de provincies. "Die zijn dus op dat vlak de afgelopen jaren bijzonder actief geworden. Tegelijk is er een politieke discussie over de toekomst van de provincies."
Bovendien komt in de hervorming van het waterbeheer de landbouwsector opnieuw in beeld, wat tot spanningen leidt, net zoals bij de opmaak van het mestactieplan, het stikstofakkoord of de nakende natuurherstelwet.
De hervorming van het waterbeheer, en dus de waterbeheerders, is eerder een organisatorische kwestie. Maar hoe zal Vlaanderen bijkomende investeringen in waterbeleid financieren?
Professor Meire geeft aan dat maatregelen uit de Blue Deal nu vooral worden gefinancierd met middelen uit het relanceplan Vlaamse Veerkracht. "Maar die middelen moeten structureel ingebed worden. Vandaar dat we in Weerbaar Waterland een verankerd Waterzekerheidsfonds voorstellen, zodat er niet bij elke begrotingsopmaak gediscussieerd moet worden over middelen voor het komende jaar."
Urgentie
Terwijl de rationalisering van het waterbeheer op zich laat wachten, toont de droogte van de voorbije maand nogmaals dat Vlaanderen zich dringend moet wapenen tegen de gevolgen van de klimaatverandering.
"De urgentie is er absoluut, daar bestaat geen discussie over", zegt professor Meire. "Begin juni werd op verschillende plekken al een oppompverbod uitgevaardigd. Dat geeft aan dat er wel degelijk een probleem is. Het verbod kwam er niet alleen heel vroeg, het kwam ook nog eens na de natte periode die we dit voorjaar gelukkig wel hadden. Dit zegt eigenlijk dat het probleem zeer ernstig is."
Toch zette de Vlaamse Regering deze legislatuur enkele stappen vooruit. Zo is er de Blue Deal, een reeks initiatieven tegen waterschaarste en droogte. Al blijven dat vaak kleine, afzonderlijke projecten.
"De Blue Deal is in mijn ogen een goed initiatief, maar het moet de kiem leggen voor de grote omvorming zoals voorgesteld in Weerbaar Waterland", zegt Meire. "De pilootprojecten uit de Blue Deal moeten ons kennis geven over wat goed gaat en wat minder, zodat we met kennis van zaken kunnen opschalen."
Sponslandschap
"Ons waterbeheer is gericht op het afvoeren van water", zegt Wim Van Gils. De hele wetgeving is momenteel nog te veel doordrongen van de idee dat ‘waterzieke’ gronden aangepakt moeten worden. "Het uitgangspunt is nog altijd dat je de drainage van je buur niet mag tegenwerken, maar als je water vasthoudt en je buur heeft er last van, dan is er juridisch wel een probleem."
Op wetgevend vlak is wel enige vooruitgang te merken. Begin dit jaar nam de Vlaamse Regering een beslissing over het beheer van het waterpeil op onbevaarbare waterlopen. Het waterpeil vastleggen, behoort tot de bevoegdheid van de waterbeheerder. Vaak is de uiteindelijke beslissing het resultaat van gesprekken met gebruikers van de waterloop, maar een vaste, juridisch verankerde procedure was er niet. De Vlaamse Regering bracht daar nu verandering in.
"Het wetgevend kader rond peilbeheer heeft de ambitie om in te grijpen op de cultuur van water afvoeren, van drainage", legt Wim Van Gils uit. "Dit gebeurt door gebiedsgerichte discussies te voeren om water vast te houden, rekening houdend met de wensen van de verschillende stakeholders, vooral landbouwers en natuurbeheerders, maar ook met het overstromingsrisico."
Van Gils verwacht veel van het peilbesluit, "maar het schept ook niet meer dan een kader dat een gesprek mogelijk maakt. Het zal aan de partijen op het terrein zijn om het waar te maken. Gebruikers zullen hun noden en verwachtingen moeten kenbaar maken en waterbeheerders zullen het proces moeten doen draaien."
Landbouw kreunt onder droogte
Vraag is of het nieuwe wettelijke kader voldoende zal zijn. Professor Meire denkt van niet. "Als we blijven redeneren vanuit de oude logica, zie je zo waar de knelpunten liggen. Enerzijds zullen landbouwers lagere peilen willen, terwijl natuurbeheerders voor hogere peilen pleiten."
"Nochtans zijn hogere peilen vanuit een nieuwe logica ook voor de landbouw essentieel", geeft professor Meire aan. "Bij langdurige droogte is de landbouw de eerste economische sector die in de brokken deelt. Als het droog is, kan de natuur afzien, maar de landbouw zal economisch afzien."
"Droogte heeft een grote impact op productie, meer dan overstromingen. Klassieke overstromingen zijn ook relatief lokaal en vinden doorgaans in de winter plaats, met minder schade voor landbouwers. Zomerdroogte heeft gevolgen op veel grotere schaal. Dus landbouwers hebben in eerste instantie belang bij een veel beter peilbeheer, dat hen meer garantie geeft bij droogte", stelt Meire.
Ook op vlak van infrastructuur vormt structureel ingrijpen op de aan- en afvoer van water de allergrootste uitdaging. De omslag naar een ‘sponslandschap’ staat ook in het rapport Weerbaar Waterland. "We moeten veel meer water proberen vast te houden in ons landschap", zegt Van Gils. "Zeker in het buitengebied gaat het echt om het terugdraaien van maatregelen die al decennialang gericht zijn op het ontwateren van heel Vlaanderen."
"Hiervoor zijn langetermijninvesteringen nodig. Het vraagt tijd om dat gedaan te krijgen. Maar het is echt wel nodig om daar met urgentie aan te werken. We gaan een nieuw evenwicht moeten zoeken. Aan het tempo dat de klimaatverandering zich afspeelt moet het niet lang duren", besluit Van Gils.
