Ordediensten op de frontlinie tussen zorg en justitie

Een inschattingsfout, een tekort aan forensische bedden, stroeve samenwerking tussen justitie en de gezondheidszorg, of toenemende radicalisering? In de nasleep van de dood van een jonge politieagent in Schaarbeek, wordt koortsachtig gezocht naar een antwoord op de vraag waar het precies fout is gelopen. Die analyse is nodig om dit soort tragische voorvallen te voorkomen in de toekomst, maar een kant-en-klare oplossing is onwaarschijnlijk.

De dood van de politieagent pookt een debat op dat in Nederland al jaren woedt. Het aantal politiemeldingen dat te maken heeft met ‘overlast door een verward persoon’ is daar in tien jaar tijd zowat verdriedubbeld. In 2011 registreerde Nederland 44.277 zogeheten E33-meldingen, en in 2021 ging het al om 130.177 meldingen. Dat betekent een jaarlijkse stijging met zowat 10%, en de trend zet zich voorlopig door.

Pas nadat politicus Els Borst (D66) in 2014 in haar garage werd omgebracht door een man met een schizofrene problematiek, nam de maatschappelijke onrust en de politieke druk bij onze noorderburen toe. In Nederland gaat sindsdien heel wat aandacht naar wat intussen de verwarde personen-kwestie heet. In 2015 werd een Aanjaagteam Verwarde Personen opgericht, dat later vervelde tot een Task Force Verwarde Personen. Intussen is er ook een Meldpunt Zorgwekkend Gedrag, en in 2020 werd zorg onder dwang nog vergemakkelijkt met een wet over verplichte geestelijke gezondheidszorg.

Gebrek aan cijfers

Het aantal E33-meldingen in Nederland is ondanks alle ingrepen niet verminderd, integendeel. Al bestaat bij onze noorderburen wel geen twijfel over de urgentie van een goede coördinatie tussen politiediensten en hulpverlening. Op dat vlak lijken de geesten in België wat trager te rijpen. 

“Interventies met verwarde personen maken op dit moment niet het voorwerp uit van een registratieplicht”, laat de federale politie weten, waardoor “cijfers helaas niet voorhanden zijn”. Een voorstel daartoe zou wel op tafel liggen. Een dergelijke registratieplicht zou dus ook in België binnen afzienbare tijd zijn intrede doen.

Naar aanleiding van ophefmakende zaken zoals die rond Jozef Chovanec en Jonathan Jacob, zet de politie wel meer in op de training van agenten in het omgaan met personen met psychische problemen. Zo bestaat er sinds 2021 een opleiding waarbij politiemensen potentiële gevallen van het Excited Delirium Syndrome (EDS) leren identificeren.

"Volgens de laatste cijfers (eind september 2022) hadden al 17.675 politiemensen die opleiding gevolgd", geeft de federale politie aan. "Momenteel wordt ook een module afgewerkt waarin de scope verbreed zal worden naar andere psycho-medische problematieken. Opleidingen zouden begin 2023 van start kunnen gaan."

Aan interesse dus geen gebrek, wat alvast de indruk wekt dat het initiatief niets te vroeg komt. Ook in België is een toename van het aantal confrontaties tussen mensen met psychische problemen en ordediensten een aan de zekerheid grenzende waarschijnlijkheid.

Angst en individualisme

Dat het aantal psychische gezondheidsproblemen bij de algemene bevolking in de lift zit, weten we intussen. Sinds de coronacrisis valt ook de stijging in verslavingsproblematieken op. Dat zijn bij uitstek problematieken die aanleiding kunnen geven tot aanvaringen met de arm der wet.

“De massale aanwezigheid van drugs, en vooral van cocaïne, xtc en MDMA, zorgt inderdaad voor meer overlast”, zegt Dirk Meesen, psychiater in het mobiel crisisteam in Gent.

Anderzijds is “de samenleving ook minder verdraagzaam geworden”, volgens Meesen. De stijging in bijvoorbeeld het aantal gedwongen opnames is deels een cultureel fenomeen, geeft hij aan. "Mensen zijn angstiger geworden, en angstige mensen zijn minder tolerant en voelen zich sneller bedreigd. Dat zie je trouwens ook bij zorgverleners."

Ook het toenemende individualisme speelt volgens Meesen een rol. “De sociale netwerken brokkelen af, er zijn meer mensen die onthecht en gemarginaliseerd raken." Hoewel een betere samenwerking tussen justitie en geestelijke gezondheidszorg zich opdringt, moeten we volgens hem ook meer nadenken over een herstel van collectiviteit. "Of over de vraag: hoe gaan we zorgen voor een samenleving waar iedereen zijn plek heeft?"

'Verdwaasde zielen op straat'

De ironie wil dat de groeiende groep ‘verwarde personen’ in het straatbeeld tenminste gedeeltelijk het resultaat is van die maatschappelijke denkoefening.

Hoewel België pas relatief laat op de kar sprong, pleit men de laatste decennia internationaal voor een betere integratie van mensen met een psychiatrische problematiek in de samenleving. Daarbij wordt de traditionele opname in een psychiatrische instelling steeds meer ingeruild voor eerstelijnshulpverlening, ambulante zorg, ontmoetingshuizen, enzovoort.

Die kentering is in Vlaanderen gekend als de vermaatschappelijking van de zorg. In Nederland heeft men het over ‘ambulantisering’. “Uit de inrichting, terug naar de stad. Nu lijken op straat honderden verdwaasde zielen rond te lopen”, klonk het in 1997 al wat mismoedig in NRC Handelsblad.

Het project op zich verdient nochtans alle lof: (re-)integratie, inclusie, gemeenschapsgerichte zorg. Maar dat een aantal losse eindjes voor steeds meer incidenten met mensen met een psychische problematiek zorgt, weten ze over de grens helaas al langer.

In België begon de moeilijkste oefening pas een goed decennium geleden, met de drastische afbouw van psychiatrische bedden. Opvallend is dat vermaatschappelijking in België bijzonder selectief is. Vooral mensen met een ernstige, chronische aandoening vormen het brandpunt van de de-institutionalisering.

Selectieve vermaatschappelijking

Uit de cijfers die Apache opvroeg bij de FOD Volksgezondheid blijkt – misschien wat tegen de verwachting in – een lichte toename van het totaal aantal beschikbare bedden in psychiatrische hospitalen, minstens sinds 2013.

Wie die cijfers van dichterbij bekijkt, ziet vooral een toename van het aantal crisisbedden. Die loopt parallel met een drastische afbouw van de bedden voorbehouden voor mensen met chronische, complexe psychiatrische problemen. Van de 2.178 bedden die in 2020 buiten gebruik waren gesteld in België, behoorden 1.457 of bijna 67% tot die categorie. Het zijn overigens ook de duurste bedden, waardoor de vermaatschappelijking in België bij sommigen de indruk wekt van een loutere besparingsoperatie.

Er zijn dus minder bedden voor zogeheten langverblijvers, die vaak jaren, of zelfs een leven lang, binnen de muren van het psychiatrisch hospitaal verbleven. 

In 2008 onderzocht het Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg (KCE) het profiel van dat segment van de psychiatrische populatie. In zowat de helft van de gevallen was sprake van een psychotische of schizofrene stoornis (49%), en ook persoonlijkheidsstoornissen waren courant (37%). Van de 4.731 onderzochte patiënten was er in 39,7% van de gevallen sprake van agressie. Ook middelengebruik (37,9%) en antisociaal gedrag (17,1%) typeerden de groep. De meerderheid van deze groep beschikte bovendien niet, of amper, over een degelijk sociaal vangnet.

Housing first faalt

Vermaatschappelijking komt in België dus vooral neer op een verschuiving binnen de geestelijke gezondheidszorg van langdurige residentiële zorg naar kortdurende crisishulp.

Het welslagen van zo'n nieuw zorgmodel, waarbinnen een bijzonder kwetsbare groep amper nog over de drempel van het psychiatrisch hospitaal raakt, hangt af van heel wat randvoorwaarden. Op dit moment schieten die drastisch tekort. Eerstelijns psychologische hulpverlening is vaak te duur, mantelzorg is maar voor een beperkte groep beschikbaar, en het algemeen welzijnswerk in Vlaanderen kampt al jaren met een structureel gebrek aan middelen.

“Er wordt ingezet op mobiele teams, maar te weinig op ontmoetingshuizen”, zegt Dirk Bryssinck, psycholoog bij Villa Voortman, een ontmoetingshuis voor kwetsbare burgers in Gent. “De populatie groeit jaar na jaar, maar het ambulante aanbod stijgt niet evenredig. Een bepaalde groep is door de vermaatschappelijking tussen twee stoelen gevallen."

“Het opnamebeleid is veranderd. Mensen kunnen in crisisopname, maar worden snel weer aan de deur gezet. Er is ook een enorm probleem met huisvesting. We zien het aantal daklozen bij onze bezoekers jaar na jaar stijgen, en mensen met psychische problemen komen op straat allerminst tot rust. Het housing first-model voor deze doelgroep faalt.”

Uit opeenvolgende daklozentellingen in de grote steden blijkt inderdaad niet alleen dat het aantal daklozen jaar na jaar stijgt, maar ook het aantal daklozen met psychische problemen en een verleden in een psychiatrische instelling.

Om een idee te geven: in Gent kampte bijna een derde van de daklozen twee jaar geleden met mentale gezondheidsproblemen, en werd zowat een vijfde eerder al eens opgenomen in een psychiatrische instelling. In Luik ging het om respectievelijk 22,3% en 31,7%.

Vicieuze cirkel

Het gevolg is dat steeds meer mensen met zware problematieken verstoken blijven van de nodige hulp. Enkel bij ernstige escalatie of directe bedreiging voor zichzelf of anderen wordt vaak ingegrepen. Met alle gevolgen van dien. De wanhoop is soms groot. “Een van mijn gasten zei het onlangs nog: 'Als ze me nu niet opnemen steek ik de Villa in brand'. Op dat punt zijn we gekomen”, zegt Bryssinck.

“Een repressiever beleid is echter geen antwoord”, voegt hij toe. "Mensen met psychische problemen komen steeds sneller in de gevangenis terecht, waardoor ze nog meer ontregeld raken, en dus nog langer vast dreigen te zitten in een justitiële context. Dat is een vicieuze cirkel."

In dat soort scenario’s dreigt de-institutionalisering uit te monden in transinstitutionalisering: mensen die je voorheen in psychiatrische instelling terugvond, komen nu steeds vaker terecht in forensisch-psychiatrische bedden, of in het ergste geval in de gevangenis.

Hoe meer hiaten in het sociaal en algemeen welzijnsbeleid, hoe korter de afstand bovendien lijkt te worden tussen residentiële zorg en justitie. In het huidig rondje zwartepieten tussen beide, wordt dus best ook rekening gehouden met wat daartussenin ligt: een sociaal-maatschappelijke ruimte waarin steeds meer mensen met psychische problemen ook met huisvestingsproblemen kampen, een gebrek aan laagdrempelige zorg of dagbesteding, en geen degelijk sociaal vangnet.

Het ziet er dus alvast niet naar uit dat er een quick fix voorhanden is voor de Belgische variant op de ‘verwarde personen-kwestie’. Wel zeker is dat de ordediensten steeds vaker op de frontlinie staan in de ruimte tussen zorg en justitie, en dat daar aan beide kanten al slachtoffers zijn gevallen. De situatie in Nederland leert echter dat ordediensten die bemiddelende rol wellicht nog lang, en in toenemende mate, zullen opnemen.