Zeven jaar geleden besliste het OCMW van Gent om 467 hectare landbouwgrond uit Zeeland in één te te verkopen via een procedure van ‘schriftelijke bieding’. Nadat een eerste bod op de 79 percelen te weinig had opgebracht, besliste het OCMW om de gronden via een onderhandelingsprocedure te verkopen. Halverwege mei 2016 legde een stroman van het Nederlandse bedrijf Bijloke, een dochtervennootschap van een Luxemburgse vennootschap van de Antwerpse havenfamilie Huts, 17,5 miljoen euro op tafel.
In 2017 beslisten bioboeren Annelies Marchand en Pieter Van Poucke en burgeractivist Raf Verbeke om het Gentse OCMW en de vennootschap van Huts te dagvaarden om de verkoop ongedaan te maken. In essentie meenden ze dat er sprake is van onrechtmatige staatssteun en een schending van het gelijkheidsbeginsel. Verschillende organisaties, waaronder Boerenforum en FIAN, en ook academici steunden de landbouwers openlijk en de zaak werd al gauw een symbool voor de strijd tegen de (uit)verkoop van publieke (landbouw)grond.
Lange procedure
De rechtsgang verliep niet zonder slag of stoot. Begin 2019 wees een burgerlijke rechter in eerste aanleg de eisen als onontvankelijk en deels ontoelaatbaar af. Het OCMW eiste van de boeren en burgeractivist Raf Verbeke 10.000 euro schadevergoeding, maar de rechter ging daar niet op in.
Het koppel trok daarop naar het Gentse hof van beroep. Vooraleer de zaak ten gronde te behandelen besliste het hof om advies in te winnen bij de Europese Commissie. In haar advies van midden 2021 beschreef de Commissie vier tekortkomingen in de verkoopprocedure. Maar het is wel aan een nationale rechter om te beoordelen of de procedure die tot de transactie leidde “een concurrerende, transparante, niet-discriminerende en onvoorwaardelijke inschrijvingsprocedure was”, luidde het.
Een burgerlijke kamer van het Gentse hof van beroep behandelde de zaak halverwege september en dinsdag (8/11) viel het doek. Het arrest is duidelijk: de verkoop van de 79 percelen landbouwgrond tussen het OCMW Gent en Bijloke wordt nietig verklaard. “De fout van het OCMW Gent bestaat erin dat het aan Bijloke op onwettige wijze een voordeel heeft verleend die deze laatste onder normale marktvoorwaarden niet had kunnen verkrijgen”, motiveert het hof. “Het is door de beslissing van het OCMW Gent om de gronden in één lot te verkopen (en zich enkel te richten op institutionele investeerders) dat de transactie niet middels een concurrerende inschrijvingsprocedure is verlopen.”
Daardoor hebben de bioboeren schade geleden, stelt het hof. “Hij heeft namelijk geen daadwerkelijke kans gekregen om zich in concurrentie te stellen met de door het OCMW Gent geviseerde doelgroep, waaronder Bijloke. Een argument van het OCMW Gent, namelijk dat het landbouwkoppel niet deelnam aan de biedingsprocedure, keert als een boemerang terug. “Waar het OCMW Gent de appelant (bioboeren) verwijt dat hij nooit een poging heeft ondernomen om de gronden aan te kopen, miskent hij (OCMW Gent) het specifieke karakter van de begane fout. Gelet op de niet-concurrerende aard van de inschrijvingsprocedure opgesteld door het OCMW Gent, heeft zijzelf verhinderd dat de appellant als geïnteresseerde partij deelnam aan de procedure.”
Verkoop moet opnieuw
Door de verkoop nietig te verklaren wordt de schade in nature hersteld, want de verkoopprocedure moet opnieuw gebeuren, zegt het hof. Op die manier kunnen de boeren alsnog deelnemen aan een concurrerende inschrijvingsprocedure voor verkoop van de gronden, argumenteert het hof. Dat Bijloke al een aantal gronden doorverkocht is op eigen risico gebeurd, "aangezien deze problemen voorzienbaar waren".
In het arrest gaat het hof ook dieper in op de vraag of de transactie marktconform gebeurde. Het hof bestudeerde drie verschillende waardebepalingen van de gronden, namelijk uit 2010 (14 miljoen euro), 2011 (18 miljoen euro) en 2014 (20,5 miljoen euro). “Ongeacht de tekortkomingen aan het derde taxatierapport die de Europese Commissie aanhaalt in haar advies van 30 juni 2021 stelt het hof vast dat de uiteindelijke verkoopsprijs ongeveer 15% lager lag dan de waarde weerhouden door de taxateur in het rapport van november 2014”, stelt het hof dat dit taxatierapport als meeste relevante ziet. Volgens het hof is er dus sprake van een onrechtmatige staatssteun. Op de vraag of Bijloke een rente moet betalen voor de periode waarin ze de gronden onrechtmatig gebruikte, wordt later beslist.
Reacties op arrest
Het betrokken landbouwkoppel, burgeractivist Raf Verbeke en Wim Moyaert van Boerenforum reageren verheugd op de uitspraak, maar wijzen erop dat het debat over de verkoop van publieke landbouwgronden en de toegang tot grond niet is beslecht.
“Ik had gehoopt op een arrest dat een argumentatie opbouwde rond de staatssteun en niet rond de verkoopprocedure, want dat is voor mij het verrassende”, zegt Verbeke (Recht op Recht). “Het is duidelijk dat de aanhouder wint. Boeren en burgers vochten als David tegen Goliath. Zij zijn principieel het debat aangegaan en trokken aan het langste eind. Publieke grond is een gemeengoed en dat is voor ons fundamenteel. Het arrest is een precedent.”
“Dit is een symbooldossier geworden, veel meer dan de zaak waarmee we waren gestart”, zegt biolandbouwer Annelies Marchand, die samen met haar man Pieter Van Poucke de rechtszaak begon. “Ik hoop nu ook dat hier iets constructief kan uitgroeien dat structureel is voor de toekomst van publieke landbouwgronden, zeker in tijden van het mestactieplan, de klimaatcrisis en de onzekerheid van de boerenstiel. Het debat in Gent is volop bezig en daar ben ik heel blij om. Ik hoop echt dat er in de toekomst niet meer zo lichtzinnig met publieke landbouwgronden wordt omgegaan.”
“Ik vond dat er na het advies van de Europese Commissie voldoende argumenten waren om de verkoop nietig te verklaren, maar ik vreesde dat het hof de hete aardappel zou doorschuiven”, zegt Wim Moyaert van Boerenforum. “Zeker nadat de eerste rechter zich onbevoegd had verklaard en de zaak in beroep ook nog eens opnieuw gepleit moest worden nadat een rechter vervangen was. Chapeau voor Annelies en Pieter, je moet het maar doen. Wij van Boerenforum zijn ook FIAN, Extinction Rebellion, Climaxi, Wervel en de Landbouwbrigades dankbaar omdat ze hen tot het einde gesteund hebben.”
Ook voor Boerenforum stopt de discussie niet. “Grond dient voor de productie van voedsel en niet voor investeerders. Grond is meer dan een business van grootgrondbezitters die de kaarten schudden en onder elkaar verdelen. Deze uitspraak sterkt ons in onze strijd.” Die voert Boerenforum onder meer met FIAN, De Landgenoten en Voedsel Anders. Zij schreven recent nog een beleidsnota over de toegang tot grond.
Het Gentse stadsbestuur en het OCMW Gent zeggen dat ze eerst het vonnis willen bestuderen vooraleer te reageren en zich te beraden over de eventuele verdere aanpak. De havenfamilie Huts reageerde nog niet.
update 8/11: aanpassing argumentatie eerste aanleg + toevoeging reactie stadsbestuur en OCMW Gent
