Hoe diep kan Antwerpen en omgeving nog zakken? Letterlijk is dat perfect te meten. Volgens een studie uit 2018 van de Technische Universiteit Delft zakken delen zoals Linkeroever en het havengebied rond Doel elk jaar met meer dan een halve centimeter. Binnen honderd jaar liggen die stukken een halve meter lager.
Die bodemdaling is geen reden tot paniek. Maar alle tellers slaan figuurlijk tilt om het milieuschandaal te meten dat zich het afgelopen jaar in Zwijndrecht heeft afgespeeld. Liggen de inwoners van de gemeente vlakbij Antwerpen wakker van PFAS? Denken zij aan verhuizen, zich verzetten? Of halen ze de schouders op?
Apache blikt terug op enkele gebeurtenissen van een bewogen 2021. Hoe is het tijdens de jaarovergang gesteld met enkele dossiers die niet aan onze aandacht ontsnapten? In een driedelige minireeks zoeken onze reporters naar antwoorden.
Waar kan je de polsslag van een gemeente het best voelen? Aan het station? In zeven minuten kunnen Antwerpenaren ‘van de overkant’ vanuit station Antwerpen-Zuid in Zwijndrecht geraken.
Een favoriete trekpleister lijkt Zwijndrecht niet bepaald te zijn. Nauwelijks twee reizigers stappen hier uit. Of is de regen de spelbreker vandaag? Die valt even kwistig als het bedrijf 3M de afgelopen decennia met verschillende PFAS, waaronder PFOS, via de lucht en bodem het bloed van de omwonenden heeft vervuild.
Weten inwoners van Zwijndrecht écht wat het afgelopen jaar naar boven kwam en wat is gebeurd? Hoe 3M en Lantis een dading afsloten waardoor vervuiler 3M de dans lijkt te ontspringen en de overheid (Lantis) de milieuschade eigen aan het grondverzet moet betalen?
PFOS in het bloed
De regen schakelt nog een versnelling hoger. Gelukkig kunnen fotograaf en reporter schuilen in Café Centrum. Eén dienster – “Welkom, heren, ik kom zo dadelijk jullie coronapaskes controleren” – negen mannen en een hond bevolken het typische volkscafé. “Daniëlle, geef me nog eens een pintje.”
Nadat ze ons CST heeft gescand en dampende warme chocolademelk mét slagroom heeft gebracht, vragen we Daniëlle of ze in Zwijndrecht woont en iets over de vervuiling van de fabriek 3M wil vertellen. Ze zucht. “Ik woon hier nog maar zes jaar, maar Lode Tackx woont al zijn hele leven in deze gemeente. Hij kan je veel meer vertellen.”
Over naar Lode die met een glas water voor zich alleen aan een tafeltje zit. Veel aanmoediging om zijn verhaal te doen heeft hij niet nodig. “Ik woon hoogstens anderhalve kilometer van de fabriek. Het is een eenvoudige arbeiderswoning waar we nu 23 jaar wonen. De lage gemeentetaksen speelden zeker een rol om voor deze gemeente te kiezen."
"Dat er industrie was, schrikte me niet af", zegt Lode. "Alle omliggende gemeenten hebben industrie op hun grondgebied. Mijn 21-jarige dochter heeft zich laten testen. Ze heeft een waarde van negentien, dat is drie keer te hoog.” De norm is 6,9 microgram per liter bloed. Volgens de Nederlandse expert Jacob de Boer kunnen dergelijke PFAS-waarden het immunsysteem aantasten.
Ook Lode wou zich laten testen, maar dat mocht van het Agentschap Zorg en Gezondheid niet. “Ze lieten maar één lid per gezin toe. Ik heb alleszins last van te hoge cholesterol, een van de mogelijke bijwerkingen van PFOS in je bloed. Ik heb weinig geloof dat er ooit een schadeclaim komt die de gezondheidsschade van elke inwoner compenseert.”
Dat Zwijndrecht met een serieus gezondheidsprobleem zit, is een feit. Op 26 oktober maakte het Agentschap Zorg en Gezondheid bekend dat 60% van de bijna 800 inwoners die zij tijdens de zomer onderzochten te kampen heeft met te hoge PFOS-waarden in het bloed. Slechts een op de tien inwoners had een waarde waar geen gezondheidsrisico aan verbonden is.
De alarmerende cijfers van de steekproef zorgden dat de bevoegde minister Wouter Beke (CD&V) een grootschaliger (bloed)onderzoek heeft bevolen voor iedereen die in een straal van vijf kilometer rond de fabriek 3M woont. Op de timing en de aanpak van dat onderzoek is het wel nog wachten.
Intussen is sinds eind juni de parlementaire onderzoekscommissie PFOS-PFAS aan de slag in het Vlaams Parlement. Wat verwacht Lode van die politieke speurtocht naar verantwoordelijken? “Niets, ook al is de voorzitter iemand van Vooruit. Politici controleren politici. Dat werkt niet. Een werkelijk onafhankelijke instantie zou ik wel vertrouwen. Iederéén wist van deze vervuiling, ook de groenen. Daar ben ik van overtuigd.”
Sinds 1994 heeft Zwijndrecht onafgebroken een groene burgemeester. Eerst was dat Willy Minnebo. Toen hij in 2012 overleed, volgde partijgenoot André Van de Vyver hem op.
Lode is al enkele maanden met pensioen. Ooit begon hij als scheepslasser te werken. Aan het eind van zijn carrière was hij verkoper op de fietsafdeling van Decathlon. “Daar was ik vakbondsafgevaardigde voor BBTK, de bediendenafdeling van het ABVV. Ik leidde begin 2021 een korte staking van het personeel omdat de klanten geen mondmasker wilden dragen.”
PFOS in de bodem
Omdat de regen aanhoudt, trekken we van de beschutting van het café naar een ‘overdekte’ bioboer. Vitaetom, het familiebedrijf van Koen Van Hauteghem, deed heel recent een investering van 2 miljoen euro voor serres met warmtekrachtkoppeling.
“Toen het nieuws over de PFOS-vervuiling bekend raakte, duurde het niet lang of ik kreeg een ongeruste telefoon van de bank. Zou ik mijn leningen wel kunnen afbetalen?” Daar had Van Hauteghem niet meteen een geruststellend antwoord op.
“Ik liet stalen nemen van de tomaten die we kweken. Die bleken gelukkig allemaal in orde. Maar wat met het imago van ons bedrijf?” Aan de serres staat een grote groentenautomaat. “Via die weg verkochten we niets meer, dat begreep ik wel. Gelukkig moeten we het van de verkoop aan de veiling hebben. Die bleef intact.”
Koen is al de derde generatie boer: zijn grootvader begon met het telen van aardbeien, zijn vader schakelde over naar tomaten. Hijzelf maakte de overstap naar overdekte glasteelt. Gezien de recente PFOS-ontwikkelingen lijkt dat een wijze switch geweest.
“Toch hebben we 3M in gebreke gesteld. Uit gesprekken die ik opving bij andere land-en tuinbouwers denkt 3M eraan om een minnelijke schikking van 10 miljoen euro aan de boeren uit de omgeving te betalen. Dat is peanuts, dat moeten ze nooit aanvaarden.”
Het houdt even op met regenen, tijd om de buitenlucht op te zoeken. We zijn welkom in Moesland, het agro-ecologische groentebedrijf dat Koen Doggen sinds 2019 runt. Een deel van zijn materiaal mag de bioboer bij buurtbewoner Joris Relaes stockeren.
Relaes werkt voor de Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek (VITO) en heeft zijn bloed vrijwillig laten testen. “Mijn waarde was 82. Dat is gigantisch veel. Maar ik troost me, mijn buur heeft tweehonderd.”
Hij zegt het terwijl hij twee kilometer verderop de fabriek van 3M kan zien. “Sinds 1992 wonen we hier in deze verbouwde hoeve. Toen leek het ons een kleine oase. Nu is het een…” Raes maakt zijn zin niet af, zoekt hij naar een passender woord voor rampgebied?
Doggen werkte vier jaar geleden nog als studiemeester in het onderwijs, maar besloot zich via Landwijzer om te scholen tot bioboer. Hij teelt in de open lucht van Zwijndrecht zeventig soorten groenten. Hij overtuigde honderdtwintig klanten een abonnement te nemen.
“Wekelijks krijgen ze een zo divers mogelijk groentepakket. Toen het nieuws over PFOS in april begon binnen te sijpelen stond ik perplex. Ik dacht: dit is einde verhaal. Maar na wat studiewerk stelde Thomas Goorden me gerust: groenten eten was veilig. In tegensteling tot scharreleieren."
Thomas Goorden is de activist die samen met Frank Van Houtte op de PFOS-vervuiling van 3M in Zwijndrecht stootte door het milieueffectenrapport van het Oosterweeltraject te doorploegen. Schrijver Jeroen Olyslaegers doopte hen tot De bende van De Kat.
Bij Goorden mogen we op het einde van de dag langsgaan voor een korte fotoshoot. Terwijl we op de door 3M vervuilde grond staan is hij in Brussel bij de Raad van State. Samen met de actiegroep Grondrecht en Greenpeace eisen ze de blokkering van het verplaatsen van vervuilde grond bij de Oosterweelwerken. Twee dagen later zal de Raad voor hen positief nieuws geven.
“Transparantie is wat ik mijn klanten heel dit PFOS-jaar heb geboden”, zegt bioboer Doggen terwijl hij enkele schorseneren bovenhaalt. “Mijn bodem is inderdaad vervuild, maar mijn groenten zijn okay. Wie weet trouwens waar zijn groenten vandaan komen die in de supermarkt liggen? Karel Vrancken, de Vlaamse opdrachthouder voor alle PFOS-vervuiling, verklaarde in september dat élke Belg in principe te veel PFOS binnenkrijgt via zijn voeding. Om dat op te lossen hebben we volgens hem een systeemverandering nodig.”
Een systeemverandering mag er ook volgens de actiegroep Grondrecht komen. Eva Frooninckx is een van de oprichters. We ontmoeten haar aan de ingang van de voetgangerstunnel die Linkeroever met het centrum van Antwerpen verbindt. Tot vorig jaar woonde ze in Borgerhout. Op Linkeroever zocht ze naar een gezondere omgeving. Dat was voor de PFOS-bom ontplofte.
Twee weken geleden heeft ze de bodem van de tuin van hun pas gekochte huis laten onderzoeken. “Die bevat drie maal te veel PFOS. Als architect had ik voor de aankoop het huis minutieus gekeurd op alle mogelijke defecten, zoals verborgen asbest. Maar nooit had ik gedacht dat de tuin een gezondheidsprobleem zou opleveren.” De dochter van de activist is zeven maanden oud. Onbezorgd in de tuin spelen zal waarschijnlijk nog niet voor de komende lente zijn.
Onderweg naar het huis van Goorden aan de overkant van de Schelde, passeren we een gigantisch bord met daarop een trotse tekst van Lantis: “Hier bouwen we voor u aan de Oosterweelverbinding. Bedrag: 4,5 miljard euro. Einde werken: eind 2030.” Zal Lantis die deadline halen?
Voor activist Thomas Goorden hoeft de Oosterweelverbinding er helemaal niet te komen, maar hij rekent wel op gerechtigheid. Met plezier serveert hij een glaasje - “uiteraard” - gefilterd water en trekt hij zijn kattenmasker aan.
“Ik heb het nodig om een personage te worden in plaats van altijd maar Thomas Goorden te zijn. Als ik voel dat ik mild voor de anderen dreig te worden, dan vraag ik me af hoe De Kat het zou bekijken. Dan zie ik alles weer duidelijk: zij zijn de slechten en wij zijn de goeden. No justice, no peace.”
