In 2020 werden er 59 meldingen gedaan van seksueel misbruik van minderjarigen in de katholieke kerk. Dat zijn er opvallend meer dan de voorgaande jaren. In 2018 en 2019 werden samen 64 meldingen in twee jaar genoteerd. Ten opzichte van de periode daarvoor heeft het aantal meldingen een zeer hoge vlucht genomen. In de jaren 2016 en 2017 werden samen slechts acht meldingen gedaan.
De cijfers werden bekendgemaakt door de Bisschoppenconferentie van België. In 2012 heeft de katholieke kerk in België tien opvangpunten opgericht waar slachtoffers van seksueel misbruik terechtkunnen. Tussen 2012 en 2015 konden slachtoffers die geen vertrouwen meer hadden in de katholieke kerk ook terecht bij het Centrum voor Arbitrage. In totaal ontvingen de opvangpunten en het Centrum voor Arbitrage 1.181 klachten tussen 2012 en 2020.
Verjaarde feiten
Volgens klinisch psycholoog Manu Keirse is er een duidelijke verklaring voor de flinke stijging van het aantal meldingen in het afgelopen jaar. “Steeds wanneer het onderwerp van seksueel misbruik in de katholieke kerk in de media komt, treden meer slachtoffers uit de schaduw. De dag nadat we de cijfers van 2020 bekend hadden gemaakt, kregen we vier nieuwe meldingen."
"Veel slachtoffers zijn bedreigd. Ze mochten niet met het misbruik naar buiten komen. Ook werd de schuld in hun schoenen geschoven. Ze zouden zogenaamd aanleiding hebben gegeven voor het misbruik. Het kost deze mensen jaren voor ze beseffen dat hen geen schuld treft en ze de moed vinden om een melding te doen.”
Keirse is voorzitter van Dignity. Die stichting vertegenwoordigt de katholieke kerk in zaken van grensoverschrijdend seksueel gedrag. De meldingen worden gedaan in een van de tien opvangpunten die de katholieke kerk België hiervoor heeft opgericht. Een professioneel team bestaande uit mensen met een juridische achtergrond en ervaring met de problematiek bekijkt de meldingen en doet in naam van de kerk een voorstel voor een ‘gepaste herstelmaatregel’.
Omdat het om zeer oude feiten gaat die verjaard zijn, kunnen de slachtoffers niet bij een rechtbank terecht. Van de meldingen uit 2020 gaat het in 61% om feiten die zich meer dan dertig jaar geleden hebben voorgedaan en 31% meer dan veertig jaar geleden. Iets meer dan de helft van de slachtoffers is mannelijk. De daders zijn vrijwel uitsluitend mannen. Bijna 60% van de slachtoffers was op het moment van het misbruik jonger dan achttien jaar. In acht gevallen die in 2020 werden gemeld, ging het om een slachtoffer dat jonger dan tien jaar was.
Zeer ernstig
De ernst van de feiten die in 2020 werden gemeld, doet gruwelen. Van de 59 meldingen gaat het in 27 situaties om aanranding met geweld en bedreiging. In zestien situaties om verkrachting met penetratie. Vier situaties worden geclassificeerd in categorie 4. Dit betekent dat het om zeer ernstig misbruik gaat dat uitzonderlijk lang aanhield. Deze slachtoffers krijgen een financiële compensatie van maximaal 25.000 euro. Slachtoffers uit categorie 1, 2 of 3 kunnen rekenen op respectievelijk 2.500, 5.000 of 10.000 euro.
De meerderheid van de daders is al overleden op het moment van de melding van het misbruik. De meeste feiten deden zich voor in de parochie, tijdens de periode van misdienaar of in een andere context.
“Ik besef zeer goed dat dit het topje van de ijsberg is”, zegt Manu Keirse die niet zelf te maken kreeg met seksueel misbruik, maar het in zijn jeugd van dichtbij zag gebeuren. “Ook in de katholieke school waar ik in de jaren zestig naartoe ging, werden jongens misbruikt. Iedereen wist om welke drie priesters het ging. Niemand dacht eraan om dit thuis te melden. Je zou niet worden geloofd en je zou er nog een pak rammel bovenop krijgen.”
Volgens Keirse ging het in zijn school vooral om jongens uit de rijkere milieus. “De kinderen stonden onder druk om goede schoolresultaten te halen. De jongens werden in de kamer van de priester geroepen en moesten seksuele handelingen doen in ruil voor examenvragen of antwoorden op examenvragen.”
Lakse houding
Keirse vindt dat de katholieke kerk moet anticiperen op het feit dat lang niet al het misbruik boven water zal komen. “Ze moeten maatregelen nemen met in het achterhoofd het besef dat het misbruik veel omvangrijker is dan vandaag uit de cijfers blijkt.”
Of dat gebeurt, is niet duidelijk. “Om herhaling te vermijden schreef ik het document Van taboe naar preventie. Dit document heb ik naar alle Belgische bisschoppen gestuurd en verspreid in elk bisdom. Na verzending bel ik de bisdommen op met de vraag wat ze met het document hebben gedaan. Als blijkt dat er weinig mee is gebeurd, voer ik de druk op. Er zou een soort gedragscode moeten komen die als een branddetector werkt. Maar het blijft een gesloten wereld.”
Daar is kinder- en jeugdpsychiater Peter Adriaenssens het mee eens. Hij werd in april 2010 voorzitter van de Commissie Seksueel misbruik in een pastorale relatie en was jarenlang vertrouwenspersoon van Mark Vangheluwe die werd misbruikt door zijn oom en bisschop Roger Vangheluwe. “De katholieke kerk komt niet verder dan het aanbieden van excuses. Waarom onderneemt de kerk niets om de ware omvang van het seksueel misbruik boven water te krijgen?”, zegt Adriaenssens.
“Steeds opnieuw gebeurt hetzelfde. Er vindt in een bepaald land een onderzoek naar seksueel misbruik plaats of er stapt een slachtoffer naar de media en de zweer barst open. In België gebeurde dat in 2010 toen Mark Vangheluwe getuigde over het misbruik door zijn oom. In Frankrijk barstte de bom begin oktober toen uit onderzoek bleek dat er in de jaren vijftig zo’n 200.000 kinderen werden misbruikt. De katholieke kerk betuigt haar spijt, maar doet verder niets. Het schandaal rond Vangheluwe is elf jaar geleden in de openbaarheid gekomen. Wat is er sindsdien gebeurd?”
Inmiddels bestaat er geen twijfel over dat in elk land kinderen seksueel zijn misbruikt. “Zorg als kerk dat je die feiten boven tafel krijgt. Wacht niet op een onderzoek of een moedig slachtoffer dat naar voren treedt.” Volgens Adriaenssens is de kans op misbruik binnen de katholieke kerk vandaag veel kleiner dan in de jaren vijftig of zestig. Maar hij durft nauwelijks te denken aan wat er in Afrika of Azië gebeurt.
“Van een organisatie als de katholieke kerk mag je verwachten dat het actief werk maakt van een plan om te voorkomen dat deze schandalen zich herhalen. Zeker in gebieden waar de bevolking door armoede extra kwetsbaar is. Helaas gebeurt dat niet. Ik vind dit onvergeeflijk. Zeker als je stilstaat bij de enorme gevolgen van seksueel misbruik.”
Beschadigde hersenen
Recent onderzoek heeft volgens Adriaenssens uitgewezen dat de hersenen van kinderen die zijn misbruikt zich anders ontwikkelen. “De hersenen van kinderen zijn nog volop in ontwikkeling. Bij kinderen die worden misbruikt, komt er een massale dosis stresshormoon vrij. Het misbruik houdt vaak lange tijd aan. De toxische dosissen zorgen ervoor dat zenuwstelsels afsterven en andere verbindingen in de hersenen worden aangelegd.”
Gelukkig zijn hersenen een dynamisch orgaan en is herstel mogelijk. Wie samenleeft met een geweldloze partner en een fijne job heeft, kan langzaam herstellen, weet de kinder- en jeugdpsychiater. Maar zo’n proces kost enorm veel tijd.
“Het verwondert mij niet dat het sommige mensen dertig tot veertig jaar kost om over het misbruik te kunnen praten”, zegt Adriaenssens. “Mensen hebben vaak geen taal geleerd om het er over te hebben. Het kost hen heel veel tijd om genoeg zelfvertrouwen te vinden en hun verhaal te delen. De pastoor van vroeger was ook een vriendelijke man. Toch heeft die hen misbruikt. Wie kan je dan nog vertrouwen?”
Wat ook meespeelt, is dat veel slachtoffers het overlijden van hun ouders afwachten om met het misbruik naar buiten te komen. “Ze willen hun ouders beschermen die vaak zeer gelovig waren en goed bevriend met de pastoor. Het leven van de ouders zou in elkaar storten als ze vernemen dat die lieve pastoor hun kind kwaad heeft gedaan. Schaamte speelt vaak ook een rol. Hoe kon hen dit overkomen?”
Machtsmisbruik en hoogmoed
Het misbruik door priesters en pastoors wordt vaak in verband gebracht met het celibaat, maar daar heeft het volgens Manu Keirse weinig mee te maken. “Het gaat er niet over dat priesters niet mochten huwen en zich daarom aan kinderen vergrepen om hun seksuele behoeften te bevredigen. Het gaat om machtsmisbruik. Veel priesters die zich schuldig maakten aan kindermisbruik genoten een hoog aanzien. Het waren vaak bevlogen priesters die veel deden voor de geloofsgemeenschap. Ze waren grenzeloos in hun engagement en ook grenzeloos in hun gedrag. Hoogmoed speelt ook een rol. De daders vonden dat ze recht hadden op wat voldoening na alles wat ze voor de mensen deden.”
Volgens Keirse zijn de feiten die bij de meldpunten terechtkomen inderdaad zeer ernstig. Maar voor de rechtbank zou het plaatje er heel anders uitzien. “Een rechter oordeelt op basis van bewijzen. Wij gaan niet op zoek naar bewijzen, want die zijn er vaak niet. Veel feiten hebben zich achter gesloten deuren afgespeeld zonder getuigen. Van de 1.181 meldingen sinds 2012 hebben wij er maar zes in twijfel getrokken.”
Onschuldige klacht verbergt veel
Eén melding zal Keirse altijd bijblijven. “Het ging om een man die melding deed van het feit dat een priester dertig jaar geleden geregeld een hand op zijn billen legde op de speelplaats. Het leek om een onschuldig incident te gaan. De dader was inmiddels bijna zeventig jaar en werkte nog steeds als pastoraal werker. Er waren verder nooit klachten geweest. Toch besloten we de man te schorsen en hem te verbieden nog pastorale taken uit te voeren. Hij nam ontslag. Officieel vanwege gezondheidsredenen, maar dat geloofde niemand."
"Er werd over de man gepraat in de gemeenschap waar hij woonde. In de maanden die volgden, ontvingen we nog zeven klachten over ernstig misbruik gepleegd door de bewuste man. Na al die jaren durfden de slachtoffers eindelijk met hun verhaal naar buiten te komen. Na deze ervaring ga ik nog zorgvuldiger met de klachten om. Als iemand na dertig jaar nog kan vertellen wie er een hand op zijn billen legde, is de kans groot dat er veel meer aan de hand is.”
Sinds 2021 zijn de tien opvangpunten vervangen door twee gemeenschappelijke opvangpunten voor de melding van seksueel grensoverschrijdend gedrag in een pastorale context, een voor de Nederlandstalige en een voor de Franstalige bisdommen en congregaties. Keirse verwacht dat het aantal meldingen dit jaar opnieuw zal stijgen.
