Wat iedereen zou moeten weten, volgens Tom Cochez
Trolling op sociale media is een problematisch fenomeen. Het is namelijk de extreme variant van wat sommige politici doen, hoewel ze zelf het ‘stichtend voorbeeld’ beweren te geven.
De waarheid, en feiten zijn voor trollen van geen tel. Dat is voor journalistiek een serieuze uitdaging, want feiten zijn net de basisingrediënten van journalistiek. Trolling valt die waarheid aan, haalt het idee van feitelijkheid onderuit. Zonder feiten is er geen deftig democratisch debat meer mogelijk.
Het is dringend nodig om daarover na te denken. Als afzonderlijk medium, maar ook als individuele journalist. Op elke online rel ingaan en reageren is geen goede aanpak. Don’t feed the trolls. Maar zoals in dit artikel één trollenaanval fileren toont wel waar het over gaat. Een goede aanzet om in 2020 op verder te werken.
Tom is journalist en mede-oprichter van Apache.
Apache organiseerde een debat in 't Werkhuys in Borgerhout. Klimaatboegbeeld en mikpunt van online haat Anuna De Wever, professor en onderzoeker op het gebied van cyberpesten Sara Pabian en gewezen online-hoofdredacteur van Knack Jago Kosolosky gingen in gesprek over het probleem van de internet-intimidatie.
Racisme, seksisme, en ordinaire scheldtirades tieren welig op internet. Waarom storten mensen hun meest walgelijke ingevingen ongefilterd met naam en toenaam uit over het internet? En waarom nemen (sociale) mediaorganisaties geen maatregelen?
Terzake plaatst Almaci op Facebook
Op 18 juni uploadde VRT-duidingsprogramma Terzake een video van de eedaflegging van Groen-voorzitter Meyrem Almaci. In plaats van zich te houden bij het gebruikelijke 'Ik zweer de grondwet na te komen', voegde de politica een zinnetje toe over het respecteren van de mensenrechten.
Dat was goed voor een stortvloed aan haatberichten. Binnen een dag hadden al 443 mensen gereageerd. Bijna alle berichten waren persoonlijke aanvallen. Een kwart daarvan waren overduidelijk racistisch, seksistisch of bestonden simpelweg uit scheldwoorden.
Er werd opgeroepen om haar uit het land te 'verwijderen', en volgens sommigen zou het goed zijn als ze 'achter slot en grendel' kwam te zitten, al dan niet in Turkije.
Het merendeel van de facebookprofielen van de reageerders lijkt echt te zijn, al zitten er ook accounts bij die overduidelijk nep zijn.
Ook sommige politici mengden zich in de haatcampagne. Tania Robyn van N-VA Kampenhout laat weten: "Onnozele trut". Vlaams Belanger en holocaustontkenner Sam Freson plaatst een meme van de extreemrechtse mascotte 'Pepe the frog'. 'Tijd voor linkse traantjes', zo luidt de tekst.
Een van de populairdere posts in de verzameling haatberichten is een andere meme, met René uit de televisiereeks 'Allo 'Allo! en zijn bekende uitspraak 'YOU STUPID WOMAN!!!'. De poster kon op bijval rekenen van onder andere Carine Quidousse, lijsttrekker van Vlaams Belang in Wevelgem.
Zijn dit mensen met een gebrek aan zelfbeheersing? Wat beweegt hen ertoe om over te gaan tot online pestgedrag? Moeten we eigenlijk wel aandacht aan ze besteden? Het oude internet-adagium luidt immers: don't feed the trolls.
Online haatzaaien is niet altijd impulsief
Onderzoeksgroep MIOS aan de UAntwerpen doet onderzoek naar de effecten van cyberpesten op de daders, slachtoffers en 'omstanders'.
"Er zijn verschillende soorten cyberpesten", laat professor Sara Pabian weten. "Vroeger ging men ervan uit dat de pesters impulsief handelen, maar we weten inmiddels dat er ook berekenende vormen zijn van online pestgedrag."
"Het aanpassen van een foto van iemand en die dan verspreiden, is bijvoorbeeld een tijdrovend proces dat meestal niet in een opwelling gebeurt", aldus Pabian. Fotobewerkingen komen ook voor bij de post over Almaci.
Vroeger ging men ervan uit dat de pesters impulsief handelen, maar we weten inmiddels dat er ook berekenende vormen zijn van online pestgedrag
Vier keer plaatste iemand een fotocollage met een foto waarop zij samen met Dyab Abou Jahjah staat en een foto van Abou Jahjah met een kalashnikovgeweer. Eén keer plaatst iemand een foto van Almaci's eedaflegging met een racistisch getint tekstballonnetje: 'Ik zweer trouw aan Erdogan en beloof om België zo snel mogelijk in te lijven in het Groot Turkije'.
De collage met Abou Jahjah is niet origineel en verscheen al vaak onder sociale mediaposts met Almaci. Om het tekstballonnetje te maken, heeft wel iemand speciaal voor de gelegenheid een beeldbewerkingsprogramma erbij gepakt.
"Daders hebben vaak weinig empathie en een groot vermogen om het geweten te onderdrukken"
Het geweten onderdrukken
Dat daders van cyberpesten niet alleen handelen uit onbedwingbare woede bevestigt ook MIOS-onderzoeker Gaëlle Ouvrein. Zij spitst zich in haar werk toe op 'celebrity bashing', en deed onder andere onderzoek naar de daderprofielen.
"Daders hebben in het echte leven vaak persoonlijkheidskenmerken die samenhangen met het pestgedrag online", legt Ouvrein uit. "Ze hebben weinig empathie, en een groot vermogen om het geweten te onderdrukken."
"Uit de literatuur over cyberpesten blijkt dat het hen vooral te doen is om entertainment. Ze vinden het leuk om te doen en denken dat het niet schadelijk is."
Maar uit gesprekken die Ouvrein voerde met slachtoffers, blijkt dat online pestkoppen wel degelijk schade toebrengen. "We hebben ook met publieke figuren gesproken die het slachtoffer werden van celebrity bashing, en daaruit bleek dat zij het wel degelijk erg vonden."
Omstanders worden afgestompt
Het is een heel beperkte groep die effectief op nieuwsberichten en socialemediaposts reageert. De groep omstanders – de mensen die de commentaren lezen – is dan weer heel groot. Een onderzoek naar lezers van de Californische nieuwssite The Sacramento Bee wees uit dat ongeveer 65% van de hen de commentaren lezen.
Lezers van nieuwscommentaren vinden het min of meer oke dat publieke figuren gebasht worden
Aan de Universiteit Antwerpen onderzocht men hoe die 'omstanders' reageerden op online agressie. "Uit onze interviews blijkt dat zij het min of meer oke vinden dat publieke figuren 'gebasht' worden", vertelt Ouvrein. "De redenering is dat dat nu eenmaal de prijs is die je betaalt om beroemd te zijn."
Een andere belangrijke conclusie van het onderzoek van MIOS, is dat mensen die geregeld online haatberichten lezen, het discours in de reactiesectie steeds meer als aanvaardbaar beginnen te beschouwen. Mensen raken afgestompt.
Aandachtszoeker
In de commentaren op de video van Meyrem Almaci ziet Ouvrein bekende patronen. "Iets dat vaak terugkomt in de commentaren is dat men haar een aandachtszoeker noemt. Dat zagen we ook in ons eigen onderzoek. Het is een typisch argument dat steeds terugkomt bij beroemde personen."
"Bij de daders speelt vaak jaloezie mee voor het succes en de bekendheid van het slachtoffer, en hatelijke berichten zijn voor hen dan een soort 'verdiende loon'."
'Het is maar een grapje'
Iets anders dat opvalt is het veelvuldige gebruik van emoticons tussen de haatberichten. "Daders doen vaak alsof hun beledigingen iets grappigs zijn. Uit de literatuur blijkt dat dit een copingstrategie is om zich minder slecht te voelen over hun acties. Dit noemt men 'moral disengagement', de dader onderdrukt zijn of haar moreel besef".
Ook Dries Van Langenhove verantwoordde de racistische en seksistische memes die hij en zijn vrienden deelden op sociale media meermaals door te zeggen dat het 'maar om te lachen' was. Onder de video van Almaci plaatste mede-Schild & Vriend Wesley Everaert zo'n 'grappige' opmerking.
Minderheden-bashen
Ook herkenbaar is de neiging naar racisme. "Wanneer iemand een migratieachtergrond heeft of lijkt te hebben, beginnen online pesters over iemands afkomst, zelfs bij nieuwsberichten die helemaal niks te maken hebben met etniciteit", aldus onderzoeker Ouvrein.
Datzelfde geldt voor seksisme. Vrouwen zijn vaker slachtoffer van celebrity bashing dan mannen en bij vrouwen gaan beledigende reacties vrijwel altijd over het uiterlijk. Ook wordt hun intellectuele capaciteit steevast in twijfel getrokken.
"Eigenlijk wordt elke minderheidsgroep extra 'gebasht'", laat Ouvrein nog weten. Zo wordt klimaatboegbeeld Greta Thunberg (onder andere door oud-staatssecretaris Theo Francken) gepakt op het feit dat ze zich op het autismespectrum bevindt, en krijgt haar collega Anuna De Wever een hoop hatelijke teksten te verduren over haar seksuele geaardheid.
Is er iets aan te doen?
Er is dus al veel bekend over de psychologische drijfveren van daders, en de mechanismen die meespelen in het pestgedrag. Maar is er ook een oplossing? Bij MIOS heeft men een aantal experimenten uitgevoerd met een nagemaakte facebookpagina om pestgedrag te verminderen.
Een maatregel die de hoeveelheid haatberichten effectief verminderde was een popup-balk die automatisch verschijnt wanneer er een hatelijke term wordt gedetecteerd. De poster krijgt dan de vraag 'Weet je zeker dat je dit bericht wil plaatsen?' en een waarschuwing dat beledigingen kwetsend kunnen zijn voor de ontvanger.
"Maar het zal nog zeker niet voor morgen zijn dat dat in een platform als Facebook geïntegreerd wordt, als het al ooit gebeurt", aldus Ouvrein. "Zulke ingrepen hebben ook een impact op de gebruiksvriendelijkheid van het platform."
Een andere oplossing is handmatig modereren, maar dat is zeer arbeidsintensief. "Bij een nieuwsorganisatie gaat het vaak om honderden of zelfs duizenden berichten die elke dag gecontroleerd moeten worden. Dan is er al gauw een heel team nodig dat de reacties constant in de gaten houdt."
Reacties uitschakelen
Steeds meer nieuwssites kiezen er zelfs voor om de commentaarsecties helemaal te sluiten. De website van nieuwstijdschrift Knack deed dat begin 2017. Ook op de website van de VRT is het niet mogelijk om te reageren.
Maar een website als Facebook laat niet toe om de commentaarsectie te sluiten; 'betrokkenheid' van Facebookgebruikers is een belangrijke factor in het businessmodel van het bedrijf.
Het VRT-programma Terzake deed niet aan moderatie in de reacties onder de video van Almaci, zoals meestal het geval is op Facebook. HLN-hoofdredacteur Dimitri Antonissen zei in een interview dat zijn moderatieteam weliswaar alle reacties op de website modereert, maar dat het 'onmogelijk' is om dat even systematisch te doen op Facebook.
Bij veel andere pagina's worden de reacties enkel gefilterd door de onvolledige rapporterings- en filterfunctionaliteit van Facebook zelf.
Bewustwording
Ouvrein denkt dat het belangrijk is dat mensen zich bewust worden dat online haatberichten wel degelijk problematisch zijn. "Ik heb in een van mijn studies met jongeren ook gevraagd aan jongeren hoe ze zich zelf zouden voelen wanneer ze zulke berichten zouden krijgen. Toen bleek dat ze bijna allemaal gekwetst dachten te zijn."
"Dat soort vragen kan helpen om mensen te doen beseffen dat publieke figuren ook maar mensen zijn, en dat ze hier wel degelijk negatieve gevolgen van ondervinden."
