Fake news vergiftigt publieke opinie rond Kazachgate

Onderzoek van Apache en Médor legt de perfect uitgekiende strategie bloot achter de beïnvloeding van de Belgische publieke opinie, in een dossier dat raakt aan de fundamenten van ons democratisch bestel.

Internationale samenwerking

De fameuze afkoopwet zet politiek België al een tijdlang onder hoogspanning. Kon de Belgisch-Oezbeekse miljardair, Patokh Chodiev, via zijn politieke vrienden in ons land en in Frankrijk, versneld wetgeving doordrukken die hem uit de gevangenis hield? En hoe past de diamantlobby, die letterlijk de pen van de afkoopwet vasthield, in dit verhaal?

Een internationale onderzoekssite die een wel heel bijzondere belangstelling voor de thematiek aan de dag legt, luistert naar de naam Open Source Investigations. De pagina's zijn raadpleegbaar in het Engels, Frans en in het Arabisch. De site presenteert zichzelf als een internationaal project van onderzoeksjournalisten, factcheckers, activisten en data-experts die met hun gedeelde kennis de diepere waarheid blootleggen.

Dat nobel doel zorgde ervoor dat Open Source Investigations via Facebook in recordtempo een schare trouwe fans rond zich wist te verzamelen. Met ruim 113.000 pagelikes en artikels die vaak vele honderden keren worden gedeeld en druk worden becommentarieerd, is Open Source Investigations ontegensprekelijk een schot in de roos.

'Chodiev onschuldig'

Nogal wat reacties op de via Facebook gedeelde stukken werden geschreven in het Nederlands, of komen van mensen met een Nederlands klinkende naam.

In een aantal artikels van Open Source Investigations wordt nadrukkelijk en uitgebreid verwezen naar onze berichtgeving over de Antwerpse diamantlobby, een dossier waar Apache al vele jaren over publiceert. Wie het dossier Kazachgate van nabij volgt, kan ook moeilijk anders dan vaststellen dat de onderzoekssite - voor zover het gaat over het diamantdossier en over het andere 'afkoopdossier' Société Générale - uitstekend geïnformeerd is.

Maar er is een belangrijk verschil. Open Source Investigations koppelt op eigen autoriteit een belangrijke conclusie aan de vaststelling dat de diamantlobby zwaar heeft gewogen op de totstandkoming van de oorspronkelijke afkoopwet. Volgens de onderzoekssite betekent dat immers ook dat Patokh Chodiev niets met de versnelde stemming ervan in het parlement te maken heeft. Voor die stelling brengt Open Source Investigations echter geen enkel bewijs.

Wie de chronologie van de artikels bekijkt, stelt vast dat de onderliggende boodschap - Chodiev heeft niets met de afkoopwet te maken - van meet af aan impliciet in de stukken aanwezig is. In een tweede fase werd die boodschap ook expliciet naar voor geschoven. In een van de talrijke artikels over het thema klinkt dat als volgt:

Patokh Chodiev was gewoon op het verkeerde moment op de verkeerde plaats. Omdat zijn minnelijke schikking met het parket een week na de schikking met de Société Générale volgde, werd hij de perfecte zondebok. Rijk, controversieel en verstoken van relaties met het Belgische politieke establishment werd hij voor de leeuwen geworpen om op die manier het perfecte rookgordijn te creëren waarachter de echte machinaties plaats konden vinden.

Muur van stilzwijgen

In journalistieke kringen zorgt die vaststelling al een tijdje voor de nodige reserve tegenover de berichten van Open Source Investigations, die via een zwaar gesponsorde en zeer gerichte campagne, prominent in de Facebookstream opduiken.

Voor nog meer argwaan zorgt het onzichtbare karakter van de initiatiefnemers achter de site. Nergens worden namen genoemd, ook niet van onderzoeksjournalisten en data-experts die eraan zouden meewerken.

Er is enkel een contactformulier. Maar de talrijke pogingen om Open Source Investigations via die weg te bereiken, strandden keer op keer op een muur van stilte.

Ook een zoektocht via andere kanalen leert dat de initiatiefnemers achter Open Source Investigations wel bijzonder goed zijn verstopt. De site wordt gehost door de grote Amerikaanse registerhouder GoDaddy en is sinds 2 december 2015 online. Daar stopt de openbaar toegankelijke informatie.

Er rest dus weinig anders dan de inhoud op de site zelf als vertrekpunt te nemen, om zicht te krijgen op de ware bedoelingen van Open Source Investigations. En die inhoud, samen met de timing ervan, vertelt een wel heel opmerkelijk verhaal. Een verhaal dat bol staat van fake news en zogenaamde 'black pr' (clandestiene campagnes met de bedoeling schade te berokkenen, red.).

Maleisië

De zoektocht naar de wortels van Open Source Investigations en naar de achterliggende belangen, begint in Maleisië. Open Source Investigations verschijnt begin december 2015 online. In die periode publiceert de site een aantal verhalen die voorgesteld worden als eigen onderzoekswerk, maar die feitelijk "creatief overgeschreven" zijn van internationale nieuwsmedia zoals The Huffington Post en The Daily Beast.

Het enige echte "eigen onderzoekswerk" in die begindagen gaat over Maleisië. Meer specifiek worden er samenzweringstheorieën neergepend over pogingen om de Maleisische eerste minister, Najib Razak, ten val te brengen. Opposanten van Razak worden daarbij zwaar aangepakt.

Centraal in de 'black pr', gericht tegen de Maleisische oppositie, staat de Britse journaliste Clare Rewcastle-Brown. Zij is het die, samen met The Wall Street Journal, in de zomer van 2015 een gigantisch financieel schandaal uitbrengt. Dat draait rond het Maleisisch investeringsfonds 1MDB. 1Malaysia Development Berhad, zoals het vehikel officieel heet, werd door Najib Razak in 2009, bij het begin van zijn ambtstermijn, volgestouwd met vele miljarden euro's overheidsgeld met als doel de slabakkende Maleisische economie opnieuw aan te trekken.

Een paar jaar later bleek het fonds echter miljarden euro's lichter gemaakt. Het geld verdween via een ingewikkelde constructie langs een joint venture tussen het Maleisisch investeringsfonds en de Saudisch-Zwitserse energiereus PetroSaudi, en via enkele Zwitserse banken richting Singapore. Daar belandde het op rekeningen van eerste minister Najib Razak, en van een aantal zakenlui uit zijn directe entourage. De Maleisische premier zelf ontving daarbij ruim 600 miljoen euro. Razak maakte zich ervan af door te zeggen dat het om een schenking van het Saudische koningshuis ging.

Universiteit van Genève

De onthullingen over de gigantische fraude met het investeringsfonds deden Najib Razak even wankelen, maar uiteindelijk bleef de premier overeind. Hij slaagde erin het onderzoek naar zijn persoon in eigen land stil te laten leggen en tot op vandaag wordt hem door China en Saudi-Arabië de hand boven het hoofd gehouden.

Clare Rewcastle-Brown van haar kant werd na de onthullingen over de mondiale fraude van de ene dag op de andere Maleisisch staatsvijand nummer één. De onderzoekssite waarvoor ze werkt, Sarawak Report, werd in Maleisië offline gehaald en "onderzoekssite" Open Source Investigations werd doelbewust ingeschakeld als instrument in een grootschalige 'black pr'-campagne tegen de Britse journaliste.

De aard en de omvang van die campagne worden echter pas helemaal duidelijk in het najaar van 2016, wanneer aan de universiteit van Genève een opmerkelijke conferentie wordt georganiseerd. Op Sarawak Report brengt Rewcastle-Brown gedetailleerd verslag uit van het seminarie "Corruption and Governance Challenge in Malaysia", dat werd georganiseerd naar aanleiding van het 1MDB fraudeschandaal.

De organisatoren van het seminarie kondigden vooraf de aanwezigheid aan van een aantal prominente Maleisische politici uit de oppositie. Onder hen ook de voormalig Maleisische vice-premier die door Najib Razak opzij werd geschoven, nadat hij zich kritisch had uitgelaten over de 1MBD affaire. Ook Clare Rewcastle-Brown zelf stond op de lijst met bevestigde sprekers. Andere aanwezigen zouden vooral leden van het Zwitserse Openbare Ministerie zijn die zich bezighouden met het aandeel van de Zwitserse banken in het mondiale onderzoek naar 1MBD.

Oppositie

Voor de buitenwacht leek het hele opzet neer te komen op een door de Zwitserse universiteit gechaperonneerde 'meet and greet' voor de verschillende partijen die zich tegen het beleid van Najib Razak keren, en dat op een plaats die op de uitnodiging werd omschreven als "een veilige en goed afgeschermde plek".

Toen puntje bij paaltje kwam, bleken er echter geen mensen van het Zwitserse Openbare Ministerie aanwezig. De aangekondigde prominente Maleisische politici stuurden hun kat. Vanuit het Zuidoost-Aziatische land zakte uiteindelijk slechts een handvol opposanten, actief in lokale actiegroepen, af.

Ondanks de belofte van "een veilige plek" waren er, naast Rewcastle Brown, zelf ook drie mensen uit de media aanwezig, alle drie betrokken bij een documentaire die productiehuis Salt Lick Films wilde maken over het onderzoek naar de gigantische fraude met 1MDB. De oprichter van het productiehuis, een voormalige privédetective, was aanwezig, samen met Mark Hollingsworth, een journalist die verderop in dit verhaal opnieuw zal opduiken.

Dubbele petjes

Omdat het seminarie niet de beloofde gasten bij elkaar bracht en omdat er, ondanks eerdere beloften, toch journalisten aanwezig waren, weigerde Clare Rewcastle Brown haar keynote speech te geven. Andere gasten excuseerden zich en vertrokken sneller dan voorzien. In het verslag op Sarawak Report wordt minutieus beschreven hoe de organisatoren vervolgens van de gelegenheid gebruik maakten om de banden met de Maleisische oppositie aan te halen en daarbij zoveel mogelijk informatie te vergaren en zicht te krijgen op de achterliggende oppositiebronnen.

Dat hoeft op zichzelf niets te betekenen, maar wanneer ook de Zwitserse krant Le Temps zich in het dossier vastbijt en een artikel brengt over de financiering van het seminarie en over de dubbele petjes van de organisator, gaan de poppen aan het dansen. De vragen die eerder al door Clare Rewcastle-Brown werden opgeworpen naar het hoe en het waarom van het seminarie, worden na publicatie van het eerste artikel over de zaak door Le Temps alleen maar groter.

Privédetective

De drijvende kracht en organisator achter het seminarie blijkt Nicolas Giannakopoulos. Als expert in georganiseerde misdaad werkt hij aan de Universiteit van Genève. Of beter: hij werkte er. De berichtgeving van Rewcastle-Brown over het bizarre seminarie ontsnapte niet aan de aandacht van de Zwitserse universiteit. Giannakopoulos werd geschorst en de universiteit startte een onderzoek naar de financiering van het seminarie.

In tegenstelling tot wat Giannakopoulos verklaarde, bleek het geld voor de organisatie van het seminarie immers niet van de universiteit te komen. Het bedrag - meer dan 15.000 euro - werd door Giannakopoulos uit eigen zak betaald. Om preciezer te zijn: voor de helft uit eigen zak, en voor de helft door OCO (Organized Crime Observatory / Observatoire du Crime Organisé), een ngo die in juni 2013 door Giannakopoulos werd opgericht.

OCO, zo ontdekte Le Temps, werkt nauw samen met een viertal andere bedrijfjes die door Giannakopoulos (mee) opgericht zijn, of waar hij als bestuurder een belangrijke rol in speelt: Global Risk Profile, Inside.co, CH-Communication en High-Tech Bridge. Binnen die bedrijven houdt Giannakopoulos zich bezig met misdaadanalyse, privédetectivewerk, ethisch hacken, internetbeveiliging, activistisch aandeelhouderschap en gerichte communicatiediensten voor een privaat cliënteel.

'Onafhankelijk' rapport

De Zwitserse krant lijst een aantal - op zijn zachtst gezegd bijzondere - activiteiten op waar Giannakopoulos direct bij betrokken is. Het meest opmerkelijk voorbeeld is de rol die de organisator van het fameuze seminarie aan de universiteit van Genève speelde bij een 'black pr'-operatie, aangestuurd vanuit Kazachstan. Een gelekte mail beschrijft hoe de Kazachse overheid, begin 2014, communicatiebureau FTI Consulting inschakelde om de beeldvorming rond de Kazachse dissident Mukhtar Ablyazov in Frankrijk te sturen.

De Kazachse dictator Nursultan Nazarbayev wilde de uitlevering van Ablyazov aan Rusland (en vervolgens aan Kazachstan), en vroeg FTI Consulting daarvoor om in Frankrijk een campagne tegen Ablyazov op poten te zetten. De mail beschrijft tot in de kleinste details de planning, waarbij onder meer toonaangevende journalisten (succesvol) werden bewerkt.

Het koninginnenstuk in de hele campagne zou echter een "onafhankelijk" rapport moeten worden waarin de witteboordencriminaliteit van Ablyazov zou worden beschreven. Het rapport zou mensenrechtenorganisaties die zich tegen de uitwijzing van Ablyazov aan de Kazachse dictatuur zouden verzetten, op andere gedachten moeten brengen.

Franse president

Dat "onafhankelijke rapport" werd geleverd door OCO, het hierboven genoemde Organized Crime Observatory / Observatoire du Crime Organisé van Giannakopoulos. Over de reden waarom de keuze van FTI Consultancy op "onderaannemer" OCO viel, laat de gelekte mail weinig aan duidelijkheid te wensen over:

FTI pleit er sterk voor om de ngo Organised Crime Observatory (OCO) in te schakelen. Dat is een in Genève gevestigde groep gespecialiseerd in witteboordencriminaliteit en corruptie. Ze heeft uitstekende relaties met Interpol, met de Franse regering en de Franse president, en met politie en openbare ministeries in heel Europa en in de rest van de wereld.

Verderop staat ook nog te lezen dat FTI Consultancy in het verleden al vaker heeft samengewerkt met OCO en dat de ngo van Giannakopoulos te vertrouwen is.

Geconfronteerd met de mail ontkende Giannakopoulos aan Le Temps dat zijn rapport er op bestelling van FTI kwam. Het zou echt onafhankelijk zijn geschreven, en hij zou er naar eigen zeggen uiteindelijk ook geen geld van FTI voor aanvaard hebben. In hetzelfde gesprek met de Zwitserse krant erkende Giannakopoulos wel dat hij via een van zijn vennootschappen eerder al werd betaald door vennootschappen dicht bij de Kazachse overheid.

Informatie verzamelen

Dat Giannakopoulos weleens vaker als onderaannemer opgetrommeld wordt in het kader van black pr-campagnes, maakt dat de stelling van Clare Rewcastle Brown allerminst vergezocht klinkt: het fameuze seminarie in Genève kaderde in een bredere black pr-campagne, opgezet vanuit de Maleisische overheid, waarbij het de bedoeling was van het Maleisische regime om zoveel mogelijk informatie van nationale en internationale opposanten los te weken en hen achteraf te bekladden via een gerichte campagne.

Wie er de oorspronkelijke artikels over Maleisië op Open Source Investigations op naleest, kan niet anders dan besluiten dat ook de zelfverklaarde journalistieke onderzoekssite daarbij als instrument werd ingeschakeld.

Spioneren

De laatste etappe van het verhaal brengt ons terug naar een van de andere aanwezigen op het seminarie in Genève: de Britse journalist Mark Hollingsworth. Volgens Giannakopoulos zijn hij en Hollingsworth "zeer goede vrienden", die in het verleden al "verschillende zaken samen deden". Hollingsworth was op het seminarie aanwezig als journalist, betrokken bij de eerder genoemde documentaire over het financiële schandaal met het Maleisisch investeringsfonds.

Maar ook Hollingsworth is omstreden. Naar aanleiding van een schimmig verhaal over (alweer) een gerichte 'black pr'-campagne tegen een Ierse mediatycoon waarin Hollingsworth een hoofdrol speelde, borstelde The Irish Times een weinig fraai portret van de Britse journalist:

"Al vele jaren gebruikt Mark Hollingsworth zijn rol als journalist en auteur om te spioneren en om informatie te ontfutselen die behulpzaam kan zijn voor zijn rijke klanten."

Om die stelling te illustreren somt de auteur een lange reeks voorvallen en dossiers op waarin Hollingsworth zich liet inschakelen door pr-bureaus voor gerichte campagnes, "black jobs" of om informatie van andere journalisten los te weken.

Gecontacteerd

In de black pr-campagne tegen de Ierse mediamagnaat werkte Hollingsworth samen met een in Londen gevestigd communicatiebedrijf dat eerder werd overgenomen door FTI Consulting, om voet aan Europese wal te krijgen. FTI Consulting is het hierboven genoemde communicatiebedrijf achter de black pr-operatie waarvoor de Kazachse overheid Giannakopoulos' OCO inschakelde.

Toeval of niet, enkele weken terug werden zowel Apache, Médor als Le Soir gecontacteerd door ... Mark Hollingsworth. Hij wilde ons dringend spreken om informatie uit te wisselen in verband met een onderzoek dat hij voerde naar het Kazachse trio waarvan Patokh Chodiev de spilfiguur is.

Gevraagd naar een reactie ontkennen zowel Hollingsworth als Giannakopoulos elke betrokkenheid bij black pr-campagnes en bij Open Source Investigations.

Conclusie

Op de site van Open Source Investigations blijft intussen het ene na het andere artikel over de rol van de Antwerpse diamantlobby bij de totstandkoming van de afkoopwet verschijnen. Met als onderliggende boodschap, impliciet of expliciet, dat Patokh Chodiev bijgevolg niets met de versnelde stemming ervan te maken heeft.

De artikels zijn doorgaans feitelijk correct. De informatie die ze brengen is in belangrijke mate overgenomen van Apache. De posts die Open Source Investigations erover op Facebook zet, spelen perfect in op de begrijpbare onvrede over de wijze waarop de diamantlobby in ons land bij machte blijkt om wetgeving te sturen. De woede over de klassenjustitie die voortvloeit uit de afkoopwet, wordt opgepookt.

Alleen dient die aanpak een hoger belang: de rol van Chodiev minimaliseren. Gelijkaardige verhalen over andere landen tonen dat de zelfverklaarde onderzoekssite een instrument is dat wordt ingeschakeld in het kader van doortrapte black pr-campagnes. De communicatiebedrijven die de campagnes uittekenen zijn omstreden en niet aan hun proefstuk toe. De mensen die daarbij in beeld komen, balanceren op de wankele lijn tussen journalistiek, privédetective, pr en big data analyse.

De waarheid achterhalen is niet hun betrachting, wel de creatie van "een waarheid" die op subtiele wijze de publieke opinie kleurt. Een waarheid die de financiers van de occulte campagnes - oligarchen, miljardairs en dictatoriale regimes waaronder Kazachstan - welgevallig is en die vorm wordt gegeven met fake news, black pr-campagnes en door op verknipte wijze informatie te verzamelen.