In 2000 kreeg de Griekse schrijver Vangelis Raptopoulos de vraag of zijn werk beschouwd moest worden als onderdeel van de Balkanliteratuur. Zijn antwoord:
‘Persoonlijk vind ik de grootste affiniteit die me verbindt met mijn hedendaagse collega-schrijvers uit de Balkan, de door Amerika geïnspireerde westerse beschaving van het einde van de twintigste eeuw. Die beïnvloedde ons zeer sterk, om niet te zeggen: maakte ons tot slaaf.’
Een duidelijk statement, dat aangeeft hoe sterk de Balkan na de val van het communisme aansluiting zocht bij het Westen. Intussen is Slovenië sinds 2004 lid van de EU, treedt Kroatië deze zomer toe, worden met Macedonië onderhandelingen gevoerd en hebben Montenegro en Servië de status van kandidaat-lidstaat verworven. Bosnië-Herzegovina en Kosovo zitten nog in de wachtkamer.
Niet alleen waren kunstenaars uit de Balkan lange tijd sterk op het Westen gericht, ook werd in Europa en de VS geboeid gekeken naar de literatuur en de hedendaagse kunst in de Balkan. De westerse vooronderstelling was: zij die lijden, scheppen goede kunst. Met de traumatische conflicten in de jaren 1990 in het achterhoofd, werden thema’s als oorlog, exodus, identiteit, vervreemding en transitie beschouwd als gemeenschappelijke onderwerpen voor alle kunst uit de regio. Onterecht. Cultureel gezien spelen zich in de Balkanlanden heel andere dynamieken af dan wij denken. Vooral die unilaterale gerichtheid op het Westen dient genuanceerd.
De schitterende eeuw
Zo is een recent fenomeen in de Balkan de populariteit van Turkse soapseries. Zowel in landen met een aanzienlijke moslimbevolking (Bosnië-Herzegovina, Kosovo en Albanië) als in landen met veel minder moslims (Servië, Montenegro, Macedonië, Kroatië en Griekenland) worden deze series massaal bekeken. Eén serie overtreft alle andere: The Magnificent Century.
De titel is een verwijzing naar de regeerperiode van Süleyman ‘The Magnificent’, die ervan droomde een rijk te stichten omvangrijker dan dat van Alexander de Grote. In de serie staan de intriges in de harem en aan het hof van de sultan centraal. Een belangrijke verhaallijn is die van de latere echtgenote van Süleyman, een in Oekraïne gevangengenomen christelijke vrouw.
Cultureel gezien spelen zich in de Balkanlanden heel andere dynamieken af dan wij denken
Het eerste seizoen verscheen in 2011, momenteel wordt het derde seizoen in de Balkan uitgezonden. Tijdens die uitzendingen liggen de straten in Bosnië er verlaten bij. En in de Kroatische stad Osijek inspireerde de soap een plaatselijke vereniging van Kroatisch-Turkse vrienden tot de heropbouw van een houten Ottomaanse brug over de Drava. De vereniging vroeg bij de EU fondsen aan en de Turkse ambassadeur in Kroatië beloofde steun aan het project. De bewuste brug werd in 1527 door de Ottomanen gebouwd en werd definitief verbrand en vernietigd door het Habsburgse leger in 1686, waarna een einde kwam aan de Ottomaanse heerschappij in wat nu Kroatië wordt genoemd.
Het is opmerkelijk dat een soapserie over wat traditioneel als een donkere en vernederende periode voor de Balkan wordt omschreven, zo populair is in de regio. The Magnificent Century laat een alternatieve versie van de geschiedenis zien, een versie die blijkbaar aanspreekt. Alle voormalige Ottomaanse gebieden worden idyllisch in beeld gebracht, wat leidt tot een bijna nostalgisch terugverlangen naar een niet zo fraaie tijd voor de inwoners van de Balkan. De reeks gaf het toerisme vanuit de Balkan naar Istanbul en Turkije een flinke boost, en deed culturele gelijkenissen tussen Turkije en de Balkan herontdekken.
Natuurlijk is dit geen eenzijdig positief verhaal. Voor vele niet-moslims in de Balkan blijft de oude haat tegenover de erfgenaam van het Ottomaanse rijk intact. Sommigen vinden dat de serie allerminst de waarheid over het Ottomaanse verleden in de Balkan illustreert. Anderen relativeren die culturele impact door erop te wijzen dat tv-zenders in de Balkan kiezen voor budgetvriendelijke soapseries. De Amerikaanse en Britse reeksen zijn te duur voor de kleine zenders. Voordien waren het Zuid-Amerikaanse series die iedereen aan de buis kluisterden, nu zijn het Turkse. Wie weet welke het morgen zijn? Toch blijft het opmerkelijk dat een Turkse historische serie zo populair is in de Balkan.
Turks cultureel offensief
Deze soapseries zijn slechts één signaal van een veel breder Turks offensief. Nu het steeds minder waarschijnlijk wordt dat Turkije ooit lid zal worden van de EU, tracht het land aan invloed te winnen bij zijn buurlanden. Terwijl de EU in een zware crisis belandde, groeide Turkije uit tot de twaalfde grootste economie van de wereld. Dankzij dit economische succes kan Turkije zich ook cultureel profileren in de Balkan, een regio die ooit nog nagenoeg integraal deel uitmaakte van het Ottomaanse Rijk, de illustere voorganger van de Turkse Republiek. Turkije voert in de Balkan een actief cultuurbeleid, dat steunt op drie pijlers.
Turkije voert in de Balkan een actief cultuurbeleid
Ten eerste focust Turkije op het behoud van zijn historische erfgoed in de Balkan. Het gaat hier voornamelijk om de restauratie van lang genegeerde Ottomaanse bouwwerken: honderden moskeeën, hamams, bruggen, fonteinen en grafmonumenten die gebouwd werden tijdens de Ottomaanse overheersing. Een groot deel van die constructies raakte tijdens de vele oorlogen zwaar beschadigd. De lopende restauratieprojecten dragen bij tot een groeiend prestige van Turkije in de Balkan en benadrukken de gemeenschappelijke erfenis van de verschillende etnische bevolkingen in de regio.
Een tweede pijler is van religieuze aard. Sinds de AKP van huidig premier Erdogan in 2002 aan de macht kwam in Turkije, wordt er minder vastgehouden aan het strenge secularisme en werd er gekozen voor een actiever buitenlandbeleid, met het oog op het uitbreiden van de eigen invloedssfeer. Met religieuze coöperatieven en islamitische weldadigheidsinitiatieven ging de AKP actief toenadering zoeken tot de aanzienlijke moslimbevolking in de Balkan. Moslims vormen een meerderheid in Bosnië-Herzegovina, Kosovo, Albanië en de Sandžak regio (in Servië en Montenegro), en een aanzienlijke minderheid in Macedonië en Bulgarije.
De derde pijler van het Turkse cultuurbeleid in de Balkan is het onderwijs. Al in de vroege jaren 1990 werden in Albanië op Turks privé-initiatief scholen gesticht. Intussen telt de Balkan al meer dan twintig van zulke onderwijsinstellingen voor lager en secundair onderwijs. Er zijn ook Turkse universiteiten in Sarajevo, Skopje, Tirana en Prishtina. Zij trekken ook veel Turkse studenten aan die liever niet studeren aan de meer seculiere universiteiten in Turkije. De universiteiten hebben zich ontwikkeld tot leidinggevende instellingen in de academische wereld van de Balkan, waardoor ze de invloed van Ankara op de regio nog versterkt hebben.
Onderlinge toenadering
Een andere opmerkelijke tendens vormen de toegenomen culturele contacten en uitwisselingen tussen de verschillende Balkanlanden onderling. In plaats van zich – zoals in het verleden – sterk op het Westen te richten, lijken kunstenaars en hun publiek elkaar nu te ontdekken over de nieuwe landsgrenzen heen. Ze kijken niet alleen samen naar Turkse historische soaps, maar lezen ook elkaars boeken en exposeren en ontmoeten elkaar in naburige kunstencentra. Dat is nieuw. Tot niet zo lang geleden was de literatuur uit de Balkan sterk doordrongen van nationalistische en dus nationaal gerichte verhaallijnen.
Het helaas al opgedoekte digitale tijdschrift voor literatuur Balkanwriters.com, een initiatief van de Servische schrijver en journalist Dušan Gojkov, bracht schrijvers en lezers uit de hele Balkan samen. De Slovaakse journaliste Dijana Matković, de Kroatische schrijver Dražen Gunjaća, de Servische essayist Jovica Aćin en de Bosnische dichteres Ferida Duraković zijn slechts enkele van de vele auteurs die in het tijdschrift publiceerden. Alle bijdragen verschenen in de verschillende talen van de Balkan.
Ook emigranten uit de Balkan doen een nieuwe wind waaien. Auteurs die ontsnapt zijn aan alle nationale en regionale denkbeelden, schrijven nu over hun thuisland als kosmopolieten. De Bosnisch-Amerikaanse schrijver Aleksandar Hemon kan hier als voorbeeld gelden. In zijn semi-autobiografische roman Nowhere Man uit 2002 belicht hij de familiegeschiedenis van Jozef Pronek, die eerder al de hoofdrol speelde in een kortverhaal in Hemons boek The Question of Bruno (2000). Verschillende vertellers beschrijven het leven van Jozef Pronek: van zijn gelukkige kindertijd in de jaren 1980 in Sarajevo tot zijn studententijd in Kiev en zijn immigrantenbestaan in Chicago in de jaren 1990.
Een nieuwe kunstenscene
Niet enkel schrijvers, maar ook beeldende kunstenaars lijken elkaar het jongste decennia te vinden in de Balkan. Hoewel het Museum voor Hedendaagse Kunst in Belgrado al sinds 2008 gesloten is voor renovatie, vormt de stad een erg belangrijk artistiek centrum voor de regio. Eind oktober 2012 vond er de Belgrade Art Fair plaats, de eerste internationale door kunstenaars georganiseerde kunstbeurs in de Balkan. Naast enkele Scandinavische galeries namen vooral Servische galeries, een Bosnische, een Sloveense en een Bulgaarse galerie deel.
De ultieme belofte van het Westen is niet langer hét geloofsbeeld waar de Balkan op drijft
Een van de kunstenaars die op de Belgrade Art Fair exposeerde, is de in Bosnië-Herzegovina geboren Radenko Milak (°1980). In 2005 richtte hij met enkele andere kunstenaars PROTOK op. Deze non-gouvernementele organisatie tracht een artistieke scene uit te bouwen in nauw contact met bestaande instituties en organisaties. Als schilder baseert Milak zich graag op historische gebeurtenissen. Hij maakte een reeks schilderijen naar foto’s van de moord op kroonprins Frans Ferdinand van Oostenrijk in Sarajevo in 1914, en naar expliciet gewelddadige foto’s van de Amerikaanse fotojournalist Ron Haviv over de oorlog in Bosnië in 1992. Zijn werk dwingt het publiek tot reflectie en herinterpretatie van het verleden. Thema’s als herinnering en identiteit, zowel individueel als collectief, zijn alomtegenwoordig in de hedendaagse kunst. De toenadering tussen kunstenaars van verschillende nationaliteiten, zoals op de Belgrade Art Fair, zijn dan ook erg belangrijk voor de toekomst van de regio.
Dus nee, de ultieme belofte van het Westen is niet langer hét geloofsbeeld waar de Balkan op drijft. Meer dan twee decennia na het openstellen van de grenzen tussen Oost en West zijn heel wat illusies doorprikt. Euforie over de hereniging behoort al een hele tijd tot het verleden. Enthousiasme over toetreding tot de EU is er tussen Skopje en Zagreb zeker nog wel, al moet de Griekse crisis – ook op de Balkan – toch twijfels doen rijzen. Grote buur Turkije doet het economisch stukken beter en tracht dat succes ook cultureel te vertalen. Maar terwijl de kijkers thuis aan de buis gekluisterd zitten voor Turkse tv-reeksen, is het moeilijk te zeggen welke richting kunstenaars uitkijken. Oost noch West, blijkt thuis best. De ene kunstenaar zal ‘thuis’ al wat enger interpreteren dan de andere, maar het staat vast dat velen hun blik steeds meer op hun collega-kunstenaars in andere Balkanlanden richten. Nieuwe tijden, nieuwe lijnen.
Dit artikel is het gevolg van een samenwerking tussen Apache en Recto verso.
